Yuval Noah Harari als inspiratiebron
Jan de Leeuw - opleider, auteur en adviseur - heeft 3 hoofdwerken bestudeerd van Yuval Noah Harari, die tot de grootste intellectuelen wereldwijd wordt gerekend. Daardoor geïnspireerd maakt Jan de Leeuw voor Sport Knowhow XL een serie boeiende columns over de toekomst van de sport die - voor zover ze gepubliceerd zijn - hier te vinden zijn. 

door: Jan de Leeuw

De sportgeschiedenis kent cases waarin sportorganisaties sporttechnische beslissingen moesten nemen met lastige filosofische en ethische dimensies. Zo ging het bij Foekje Dillema en Caster Semenya over de vraag of zij wel volledig vrouw waren en daarmee over identiteit van mannelijke en vrouwelijke sporters als categorie. Bij Oscar Pistorius was de kwestie of hij met twee onderbeenprothesen mee mocht doen aan wereldkampioenschappen voor atleten zonder handicap. Ook de omgang met dopinggebruik in de sport stelde sportorganisaties voor morele dilemma’s. 

In de toekomst wordt de sportwereld wellicht geconfronteerd met vraagstukken die verwant zijn aan morele dilemma's. Misschien krijgen we te maken met designsporters in verschillende gradaties. Is het eerlijk dat die sporters uitkomen in één competitie? Dit is het tweede artikel waarin we kijken naar de toekomst van de sport vanuit een aantal gezichtspunten van een van de grootste intellectuelen van deze tijd: Yuval Noah Harari. Eén van zijn scenario’s is dat we in de toekomst naar een ‘supermens’ gaan. Biowetenschappen, gecombineerd met informatietechnologie, zullen daarvan de drijvende krachten zijn. Het zal diepgaande invloed uitoefenen op sporters en de sportwereld. 

Van genezen naar verbeteren van de mens
In de geneeskunde lag in het verleden de nadruk op herstellen van ziekte (curatief). In de loop der tijd is voorkomen van ziekte (preventie) steeds belangrijker geworden. Bewegen en actieve sportbeoefening worden tegenwoordig aanbevolen voor behoud van lichamelijke en geestelijke gezondheid (Scherder 2014). In de toekomst zal het accent mogelijk verschuiven naar het optimaliseren en perfectioneren van het lichamelijk, psychisch en sociaal functioneren van de mens. Dat zal gelden voor de mens in zijn algemeenheid, maar het is ook denkbaar dat het gericht is op specifieke wijzen van functioneren van de mens, zoals de mens als denker, als kunstenaar of als sporter. 

Dat gebeurt overigens soms nu al. Zo worden in de sport protheses niet alleen gebruikt om defecte of ontbrekende lichaamsdelen te vervangen, maar óók om beter te presteren. Denk aan speciale beenprotheses die gehandicapte topsporters gebruiken. Cosmetische chirurgie wordt aangewend om het lichaam te verfraaien. Dat kan nuttig zijn voor sporten waarbij schoonheid een belangrijke rol speelt, zoals kunstschaatsen, turnen en bodybuilden (De Leeuw 2018). Er zijn darters die antidepressiva gebruiken omdat het rust en stabiliteit geeft en leidt tot optimale prestaties. Bij genoemde voorbeelden wordt medische kennis niet langer ingezet voor genezing van ziekte, maar om verbetering van gezonde mensen. Dit wordt biomedische enhancement (Schermer 2012) genoemd.

Designmens
Het verbeteren van een op zichzelf gezonde mens kan twee dimensies hebben. Aan de ene kant kan het gaan om het optimaliseren van normale menselijke capaciteiten, zoals uithoudingsvermogen, kracht, verstandelijke vermogens (cognitie) en mentaal vermogen. In feite zijn sporters daar dagelijks mee bezig in allerlei vormen van training. De tweede dimensie betreft het toevoegen of creëren van capaciteiten die mensen nu niet hebben. Daarbij kan worden gedacht aan geheugenuitbreiding of levensverlenging (Schermer 2012). Geheugenuitbreiding kan voor schakers heel nuttig zijn. Cognitieve prothesen, zoals interfaces tussen brein en machine, zouden hierbij een rol kunnen spelen. De verbinding van onze hersenen met computertechnologie kan de intelligentie versterken. In veel sporten speelt intelligentie een belangrijke rol. 

Het streven naar langer leven, zelfs ‘onsterfelijkheid’, is de laatste decennia geagendeerd door de zogenaamde transhumanisten. Voor topsporters kan levensverlenging uiterst relevant zijn. Het biedt de mogelijkheid sportieve carrières te verlengen en dat kan financieel heel profijtelijk zijn. 

Yuval Harai heeft in Homo Deus beschreven dat de mens in de eenentwintigste eeuw op zoek zal gaan naar een goddelijke status. De mens zal proberen absolute autoriteit te zijn (‘God’), gelukkig te zijn en te streven naar onsterfelijkheid. Hij zal een perfecte mens maken: een mens met de statuur van God. Biowetenschappen en informatietechnologie zullen een hoofdrol spelen in dit proces. De inzet zal zijn het ‘upgraden van het menselijk lichaam en onze geest of om een rechtstreekse versmelting van mens en werktuig’ (Harari 2017). 

Genetica en de upgrading van de sporter
Genetica levert kennis van de erfelijkheid van levende wezens. Op basis daarvan kan gesleuteld worden aan de genen van dieren. Dat heeft relevantie voor sporten waarbij dieren een rol spelen, zoals de hippische sport. Genetische kennis kan ook een bijdrage leveren aan kwaliteiten en eigenschappen van mensen (Verbeek 2011). Het doel kan zijn mensen mooier, intelligenter of muzikaler te maken. De designmens komt zo meer en meer in beeld. Mensen sportiever maken en geschikt om topsport te bedrijven zou ook een oogmerk kunnen zijn. We hebben het dan over een designsporter. 

Het zal niet eenvoudig zijn om deze ontwikkelingen tegen te houden. Harari zegt daarover: 'En als je dat zelfs niet wilt voor je kind, wat dan als de buren het wel voor de hunne doen? Wil je dat je kind straks achterloopt? En als de regering haar burgers verbiedt om hun baby’s te verbeteren, wat dan als Noord-Koreanen het wel doen en aan de lopende band grote genieën kunstenaars en atleten produceren die de onze ver achter laten?' (Harari 2017). Daar komt bij dat de upgrading van de mens, voortgestuwd door de combi van biowetenschappen en informatietechnologie, onlosmakelijk is verbonden met het streven naar eindeloze groei dat zo kenmerkend is voor onze moderne economie. 

Designsporters: ongelijkheid in de sport?
De ontwikkeling naar designsporters zal ethische en filosofische vragen oproepen. Eén van die vragen is of het leidt tot ongelijkheid in de sport. Designsporters zijn voor een deel organisch en voor een ander deel cybernetisch. In de toekomst zouden er verschillende gradaties van designsporters kunnen zijn. Harari heeft het zelfs over verschillende kasten: een kaste van supermensen (en dus ook superatleten) en een of meerdere kasten met minder kwaliteiten (en dus atleten van een lager niveau). Al die atleten zouden kunnen uitkomen in één bepaalde competitie. Met andere woorden: meer en minder ‘verbeterde’ sporters treden tegen elkaar in het strijdperk. Is dat rechtvaardig?

In de designmens zijn mens en techniek met elkaar versmolten. Het is lastig om mens en techniek van elkaar te (onder)scheiden: ze gaan in elkaar over (Verbeek 2011). Eigenlijk is niet goed te beargumenteren dat er mensen zijn waarbij techniek geen rol speelt in het menszijn en mensen voor wie dat wel geldt. In de geschiedenis heeft de mens altijd gebruik gemaakt van techniek om zichzelf en de wereld vorm te geven. Dat is al zichtbaar op het basale niveau van het gebruik van een tandenborstel om de tanden schoon en gezond te houden. Er is geen ‘oersituatie’ van een mens die losstaat van techniek. 

Tot slot: enkele andere filosofische en ethische kwesties
Wel of niet gelijkheid in de sport? Het is een van de vraagstukken die samenhangen met de ontwikkeling naar designsporters. Daarnaast zijn er andere ethische en filosofische vragen (Schermer 2012). Zijn de prestaties van designsporters nog wel eigen prestaties? Is er sprake van een sportieve competitie of een technologische competitie? Kunnen we bij kinderen die worden voorbereid op een leven als designsporter spreken van een eigen keuze? Wordt niet elke sporter onder druk gezet om mee te doen aan technologische en biomedische verbetering op straffe kansloos te zijn in de competitie? 
Nieuwe ontwikkelingen in de samenleving, ook de sportsamenleving, leiden tot nieuwe filosofische en ethische vraagstukken, bijna altijd in een nieuwe context. Dat was vroeger zo, het is zo in het heden en in de toekomst zal het niet anders zijn. Ook in een tijd van designsporters.

Jan de Leeuw is opleider, auteur en adviseur. Hij is auteur van De Sportwereld voor het hbo, Het sportbeleid voor het hbo (beiden Arko Sports Media) en Sportbusiness en ethiek (Damon).