Topsportcultuur preventief veranderen met mission mapping

door: Emilie Maclaine Pont | 9 oktober 2025

Een veilige omgeving voor jeugdige topsporters is niet vanzelfsprekend. Dat blijkt telkens opnieuw uit incidenten in onder meer turnen, judo, roeien en triatlon. De publieke en wetenschappelijke aandacht richt zich vaak op wat er misgaat: machtsmisbruik, grensoverschrijdend gedrag, onveilige trainingen. De vraag hoe je juist wel een cultuur creëert waarin sporters zich veilig voelen, blijft vaak onderbelicht. Precies daar zet het onderzoeksproject ROCIES (Rose Of Culture In E/Elite Sport) op in.

Onder leiding van projectleider Froukje Smits, onderzoeker aan de Hogeschool Utrecht, onderzoekt ROCIES sinds 2024 hoe een cultuur van zorg en veiligheid in topsport en esports kan worden ontwikkeld en geborgd. Het project valt onder het programma MOOI in Beweging van ZonMw en is met een einddatum op 1 september 2027 inmiddels halverwege.

Centraal in het project staat het ROCIES-model, dat in drie kleuren de mate van veiligheid binnen een teamcultuur zichtbaar maakt. Rood staat voor een onveilige cultuur: situaties waarin grensoverschrijdend gedrag voorkomt, afspraken niet worden nageleefd of teamleden zich niet durven uitspreken. Oranje markeert de grijze zone, waarin de cultuur op het oog functioneert maar waarin onderliggende spanningen of impliciete normen ervoor zorgen dat mensen zich niet volledig veilig of gezien voelen. Groen ten slotte, representeert ten eerste een omgeving waarin sporters zich kunnen ontwikkelen in een zogenoemde culture of care: een cultuur waarin respect, vertrouwen en gelijkwaardigheid de basis vormen. Daarnaast richt de culture of safeguarding zich op bescherming via bijvoorbeeld beleid, gedragscodes en het aanstellen van vertrouwenspersonen. Het model helpt om taal te geven aan iets wat vaak ongrijpbaar blijft: de dynamiek van een teamsfeer. Door teams zelf te laten reflecteren op hun plek in dit spectrum, ontstaat bewustzijn en de mogelijkheid om actief te werken aan gewenste veranderingen.

Kolonisten van Catan
De kern van het onderzoek betreft een serious game: Mission Mapping. Het spel draait om een grote landkaart die de verschillende culturen uit het ROCIES-model symboliseert. Teams bouwen die landkaart in sub-groepjes samen verder uit met eilanden en verbindingen.

“Het lijkt een beetje op Kolonisten van Catan”, zegt Smits. “Door spelenderwijs scenario’s uit te werken, komen dynamieken en onzichtbare structuren boven tafel. Dat werkt beter dan een droge powerpoint. Zelfs sporters onder de achttien jaar haken zo actief aan. De game leidde tot open gesprekken. Zo vertelde een coach dat hij niet agressief wilde schreeuwen, terwijl spelers juist aangaven behoefte te hebben aan duidelijke aanwijzingen, ook als die fel klinken. Ook gaf een team aan dat vernieuwende oefeningen soms te veel tijd kosten door uitleg en dat ze liever vaker dezelfde drills deden. Zulke inzichten komen niet vanzelf boven tafel, maar wel via spel en dialoog. Elke sessie eindigt met een gezamenlijke slogan of symbool – soms muziek – om de teamcultuur tastbaar te maken en levendig te houden. Coaches wordt na afloop gevraagd wat hen verraste en wat ze zelf hebben ingebracht.”

Langere looptijd
De looptijd van ROCIES is verlengd en duurt daarmee nog tot 1 september 2027. Smits is tevreden over wat het project tot dusverre heeft opgeleverd. “Voor de zomer hebben we bij drie topsportclubs binnen Traiectum – een Utrechts samenwerkingsverband van topsportverenigingen – drie intensieve sessies begeleid. Daarin stond mission mapping centraal: met staf en spelers maken we samen een schets van de teamcultuur. Wat is ieders rol? Welke waarden vinden we belangrijk? Hoe willen we als team functioneren?”

Die sessies duurden zo’n 2,5 uur en werden voorbereid met interviews met spelers en coaches. Soms werkten teams al langer met kernwaarden en kwamen ze goed voorbereid binnen. Andere teams stonden er meer blanco in.

Dit najaar volgen er nog vijf teamsessies. Parallel wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een toolbox en het verzamelen van data. Het Mulier Instituut schuift bij teamsessies aan om te monitoren en evalueren, en belt een paar maanden later na om te horen van coaches wat het hen heeft opgeleverd en waar nog werkpunten liggen.

Esports
Het ROCIES-consortium werkt naast de topsportverenigingen binnen Traiectum ook in een living lab binnen esports. “De verschillen tussen die twee zijn groot”, zegt Smits. “In traditionele sportteams is de fysieke nabijheid sterk bepalend voor cultuur. In esports spelen internationale teams vaak online samen, wat het lastiger maakt om gezamenlijke sessies te organiseren. Tegelijk zien we dat juist in de online wereld thema’s als racisme en discriminatie vaak spelen. Het is dus juist belangrijk om daar ook aandacht te geven aan een culture of care. Omdat we nog weinig grip hebben op esports, zijn we voorlopig vooral bezig om in kaart te brengen hoe die omgeving er überhaupt uitziet en wat er voor thema’s leven. Het is de bedoeling dat we begin 2026 met het werkelijke Mission Mapping veldwerk starten.”

De focus van het onderzoek is breed. Naast de ontwikkeling van tools en living labs wordt gewerkt aan toepassingen voor fysiotherapeuten en arbitrage. “Atleten delen veel met hun fysiotherapeut. Dat maakt deze groep een belangrijke schakel”, legt Smits uit. “Ook bestuurders en officials kunnen een rol spelen. Anders dan een sportpsycholoog opereren we op systeemniveau, dus nemen we het micro-, meso en macroniveau mee. Dat maakt ons vraagstuk complex: hoe buig je structuren om zodat topprestaties samengaan met een prettige en sociaal veilige omgeving? Niet voor niets is het binnen MOOI in Beweging een wicked problem: hardnekkig, veelzijdig en zonder simpele oplossing.

Vorig jaar stelde Smits dat Nederland mondiaal koploper kan worden op dit thema. Die ambitie staat nog steeds. “We zien internationaal veel aandacht voor incidenten en het juridisch dichttimmeren van kaders, maar een sociaal veilige topsportomgeving creëer je niet alleen met vertrouwenspersonen en protocollen. Het gaat om een cultuur van zorg, bescherming en preventie. Daar kunnen we in Nederland het verschil maken.”

Handvatten voor de praktijk
Concreet biedt ROCIES nu al handvatten via de mission mapping-sessies. Het doel is om dit verder uit te werken in een train the trainer-programma. Daarmee kunnen prestatiemanagers, coaches en bestuurders zelf aan de slag.

Belangrijk is de borging, zegt Smits. “We willen dat het blijft doorlopen, ook na afloop van ons project. Denk aan inbedding bij bonden, bij prestatiemanagers van Traiectum, maar ook via Sportakkoorden. Nu is dit nog geen prioriteit, maar door het format helder neer te zetten, maken we het makkelijker en minder arbeidsintensief.”

De komende twee jaar staat ROCIES in het teken van verdere dataverzameling, doorontwikkeling van tools en het uitbreiden van de living labs, vooral in esports. “Aan het einde van de rit, zomer 2027, willen we een aanpak opleveren die breed inzetbaar is: concrete handvatten om in de praktijk een sociaal veilige topsportomgeving te creëren. Daarmee dragen we bij aan betere teamprestaties met een plezierige topsportcultuur. Dat doen we niet achteraf, als grenzen al overschreden zijn, maar door preventief te werk te gaan.”