Psychologie op het sportveld: zo leren jonge topsporters beter in hun vel te zitten

Het mentale welzijn van topsporters is minstens zo belangrijk als hun lichamelijke prestatie. Toch krijgt het niet altijd de aandacht die het verdient. Sportpsycholoog en orthopedagoog Daniëlle van der Klein-Driesen, directeur van Flow Mentale Training, brengt daar met het programma Sport in Perspectief verandering in. Meer dan veertig sportorganisaties maken gebruik van haar methode om sporters te helpen goed in hun vel te zitten en beter te presteren.

Toen Van der Klein haar praktijk voor sportpsychologie 17 jaar geleden begon, hoorde ze steeds vaker over de hoge druk die jonge talenten en topsporters ervaren. “Ze hebben moeite om met verlies, fouten en selectie om te gaan. De verwachtingen zijn soms heel hoog vanuit hun coach, hun ouders en henzelf. De lat ligt erg hoog, het is nooit goed genoeg. Die drang naar perfectie stimuleert scherpte, maar brengt ook risico’s met zich mee”, vertelt Van der Klein.

“Het gaat niet om zieke mensen die in mijn praktijk komen. Het zijn gezonde sporters, die door de prestatiegerichte omgeving last krijgen van klachten als: angst, piekeren, paniek, frustratie en/of agressie. Veel mentale belemmeringen kunnen worden voorkomen, als er een topsportklimaat ontstaat waarin structureel aandacht is voor mentaal welzijn en prestatiegedrag. Dat doen we door de sportpsychologie naar het veld, de mat en de baan te brengen”, vertelt Van der Klein.

“We willen dat sporters starten én eindigen als liefhebber van de sport”
Zo ontstond het idee voor ‘Sport in Perspectief’, een methode waarmee sporters hun mentale weerbaarheid trainen. Dit gebeurt door de inzet van een pedagogische en sportpsychologische aanpak bij (top)sportorganisaties. Van der Klein: “Coaches leren mentale trainingsvormen met deze methode. Dat gebeurt aan de hand van een leerlijn prestatiegedrag, passend bij het ontwikkelingsniveau en de sport. We helpen het bestuur om het pedagogische en mentale beleid van papier naar toepassing in de praktijk te krijgen. Zo leren de mensen in de organisatie de mentale begeleiding en training zelf te doen. Er is een online programma voor trainers, we geven workshops en trainingen op het veld en er is individuele begeleiding. Ook zijn er boeken die ze kunnen gebruiken. Verder leren we de coaches hoe ze ouders kunnen helpen hun kind positief te steunen.”

Als sportorganisatie heb je de keuze uit drie verschillende programma’s: Sprint, Middellang en Marathon. Sprint is een eenmalige workshop om kennis te maken met de module. Middellang bestaat uit een intakegesprek en vier trainingen en een Marathon is een langduriger op maat gemaakt trainings- en begeleidingsprogramma. Het doel is simpel: het mentaal gezond houden van (jonge) topsporters. Van der Klein: “We willen dat sporters starten en eindigen als liefhebber van de sport. Door mentale training net zo normaal te maken als conditietraining.”

Nationale Sportinnovator Prijs
In 2019 en in 2021 won het programma de Nationale Sportinnovator Prijs. “Dat was echt heel belangrijk voor ons. Toen we in 2019 wonnen, konden we de methode verder ontwikkelen, onderzoeken samen met de Erasmus Universiteit en de Universiteit van Amsterdam, en testen op het veld. Toen we in 2021 wonnen konden we het programma op nog meer sportbonden en –verenigingen te verbeteren. Dat zijn er nu meer dan veertig, van atletiek tot zeilen”, aldus Van der Klein.

Thorbecke Talentschool Rotterdam
Ook op de Thorbecke Talentschool Rotterdam werken ze sinds het schooljaar 2023/2024 met Sport in Perspectief. Op de school zitten bijna 400 topsporters van Feyenoord, TeamNL en dansschool Lucia Marthas. “Het is daar helemaal geïntegreerd in het onderwijs en dat heeft effect”, zegt Van der Klein. Na de afgelopen twee schooljaren gaven leerlingen aan minder stress (-58%) te voelen, minder angst te hebben om te falen (-44%) en hun perfectionisme op een gezondere manier te gebruiken (-46%). “Leerlingen herkennen hun eigen gedrag, begrijpen beter wat focus betekent en passen dat toe – op het veld én in de klas.”

Rector Mirjam Berkhout vindt het belangrijk dat blijvend aandacht wordt gegeven aan de mentale gezondheid van de leerlingen. “Hoe ga je met elkaar om op het veld en in de klas, hoe bereid je je voor op een wedstrijd of een toets, en hoe blijf je gefocust? Welke doelen stel je en hoe pak je dat aan? Deze mentale vaardigheden worden bewust geïntegreerd in ons onderwijs, juist omdat ze in de sport hier ook mee bezig zijn. Onze studiebegeleiders topsport zijn opgeleid zodat ze de werkwijze van Sport in Perspectief ook in hun begeleiding en lessen kunnen integreren”, legt ze uit. “De school biedt een veilige omgeving waar mentaal welzijn en persoonlijke groei centraal staan. Studiebegeleiders stellen de juiste vragen en helpen leerlingen om balans te vinden tussen de hoge eisen van school en topsport.”

Berkhout ziet in de praktijk dat het programma werkt. “Leerlingen herkennen hun eigen gedrag, begrijpen beter wat focus betekent en passen dat toe – op het veld en in de klas. Zoals een Feyenoorder Daniëlle vertelde: “We spreken elkaar nu meer aan op het veld. Als de één te veel gas geeft, kan de ander op de rem trappen.”

Sportorganisaties door heel Nederland
Naast de Thorbecke Talentschool Rotterdam werkt Flow Mentale Training samen met onder meer Rotterdam Topsport, Rotterdam Sport Support en HC Rotterdam. Het team van Flow zet de methode nu stap voor stap verder uit in heel Nederland. Van der Klein: “We denken dat alle sportorganisaties die bewust en planmatig aandacht aan dit onderwerp willen besteden in hun opleidingsplan er beter van worden. We zien de positieve effecten op sporters, ouders en coaches in de resultaten terug.”

Het belang van mentale gezondheid heeft Van der Klein, na de verhalen over ongezonde prestatiedruk binnen topsport, zien toenemen. “Ik heb me de afgelopen jaren regelmatig Alice in Wonderland gevoeld. Dat ik dacht: ben ik nou de enige die dit bijzonder vindt? Want een talent is ook een kind of een puber, die groeit en ontwikkelt in zijn of haar eigen tempo. Een kind is maar één keer kind. Daar moeten we rekening mee houden, maar ik zie het gelukkig veranderen. Het belang wordt gezien. Nu nog de juiste stappen zetten van papier naar het veld. Sport in Perspectief is een mooi hulpmiddel hierbij om de kaders uit te zetten.”

Sportinnovator is hét sportinnovatienetwerk van Nederland. Onze missie: het aanjagen en verspreiden van innovaties die ervoor zorgen dat sporten en sportief bewegen voor iedereen in Nederland vanzelfsprekend is. Innovaties voor een sociale, duurzame en gezonde samenleving. Het ecosysteem van Sportinnovator bestaat uit Sportinnovator-centra, sportinstellingen, bedrijfsleven, kennisinstellingen en gemeenten. Zij werken samen aan baanbrekende innovaties. Sportinnovator ondersteunt ook vernieuwingen die bijdragen aan prestatieverbetering in topsport en aan het sneller verduurzamen van sportaccommodaties. In de rubriek Innovation XL zet Sportinnovator interessante innovaties in de schijnwerpers.