Over de worsteling van een sportvereniging met segregatie

door: Jonathan van Dongen

De mondiaal opgelaaide racisme-discussie deed mij direct denken aan mijn sportvereniging. Afgelopen mei is het exact tien jaar geleden dat ik in de D-pupillen speelde. Plotseling stond een voltallig team aan cameramannen langs de zijlijn. Mijn club was landelijk in het nieuws. Met als centrale boodschap: ‘Quick 1888 weert allochtonen’.

Het is 1960 als Quick 1888 vanwege woningbouw uit het hart van de stad verhuist naar Sportpark de Dennen. De oudste vereniging van Nijmegen met elitaire status, op dat moment ook de grootste, werd verplaatst. Het honderdjarig bestaan in 1988 viert de vereniging uitbundig. Real Madrid komt op bezoek. En Quick 1888 speelt tegen het Nederlands elftal. Het zegt iets over de statuur van de eenmalig KNVB-bekerwinnaar.

Poort open
De vereniging kwam op een kruispunt van nieuwe woonwijken te liggen. De groei zette zich voort. De Quickjeugd speelde op hoog niveau. De leden stroomden toe. De poort van Quick 1888 stond open. Wijd open. Voor iedereen. Tegen het einde van de 20e eeuw segregeerde één van die wijken: Neerbosch-Oost. Desastreus huisvestingsbeleid lag daaraan, zoals vaak en nu nog steeds, ten grondslag. 

Door het open-poortbeleid en de veranderingen in Neerbosch-Oost kreeg de vereniging na de millenniumwisseling in korte tijd te maken met een ongekend sterke toestroom van tweede generatie allochtone jongeren. Daarmee samenhangend ontstond tegelijkertijd een proces dat in sociologische termen witte vlucht wordt genoemd. De sportvereniging kwam razendsnel in een onomkeerbaar proces van toenemende segregatie terecht. Gevestigden, veelal hoogopgeleide Quickers, reden voortaan voorbij de poort. De vaders bleven soms in besloten teams op de club spelen. Voor hun kinderen zochten ze een nieuw onderkomen. 'Quick is Quick niet meer', werd er dan gezegd. 

Cultuurbotsing
BS Het Octaaf in Neerbosch-Oost werd een zwarte school, Quick 1888 in goed vijf jaar tijd een zwarte club. Quick 1888 werd bestuurd en georganiseerd door gevestigde leden. Mensen die zich in etniciteit, leeftijd, opleiding en sociale ouderdom onderscheidden van de nieuwkomers, de buitenstaanders. Een cultuurbotsing was het gevolg. De gevestigden begrepen de buitenstaanders niet. De buitenstaanders hadden geen weet van het verenigingsleven. Waarom zou ik helpen als ik al contributie moet betalen? De bestuursleden worden toch betaald voor wat ze doen? 

Het Quick-bestuur luidde alle noodklokken. Beleidsplannen, persoonlijke gesprekken, groepsgesprekken, het probleem op de politieke agenda plaatsen. Het bestuur was een roepende in de woestijn. De club had te maken met een wicked problem. Een vicieuze cirkel aan problemen. Zeer weinig ouderparticipatie. Veel (gewelds)incidenten, niet alleen als gevolg van te korte lontjes en te weinig sociale controle, maar ook door racistische uitingen van tegenstanders en toeschouwers. Om nog maar niet te spreken over de taal- en cultuurproblemen. De organisatie kwam alleen nog toe aan symptoombestrijding en bleef oneindig van brandje naar brand rijden. Hierdoor verliest men steeds meer grip op het proces. Maar stoppen met symptoombestrijding is tegelijkertijd suïcidaal. 

Een identiteitscrisis van jewelste was het gevolg. De zondag kenmerkte zich door de gevestigden in de seniorenteams. De zaterdag door buitenstaanders. Segregatie was een feit op verenigings- én op teamniveau. Wat was nu het DNA van de club? 

De gemeente signaleerde het probleem in integratiemonitors. Er iets mee doen was een tweede. Andere sportverenigingen hadden plek als Daan zich kwam aanmelden, bij Mohammed was de club vol en werd Quick 1888 als alternatief gesuggereerd. 

Commotie 
Mei 2010. Het Quick-bestuur steekt het hoofd boven het maaiveld uit en geeft aan dat de jeugdafdeling een afspiegeling moet worden van de omliggende wijken. Dat betekent ongeveer 20% leden afkomstig uit groepen van niet-westerse herkomst (in de praktijk was dat bij de jeugd al tegen de 80%). Daartoe besluit ze, met steun van de voetbalbond een selectieve ledenstop in te voeren. 

Het bij voorbaat uitsluiten van groepen kan echter niet. De rapen waren gaar. Lokale, regionale en nationale media namen de berichtgeving over. Andere verenigingen die dergelijk beleid in stilte al jarenlang uitvoerden om de identiteit te behouden, zwegen. De wethouder, aangespoord door een provinciaal politicus, riep Quick 1888 ter verantwoording. De voetbalbond trok zich terug, vroeg ook verantwoording en bood hulp aan in de vorm van een KNVB-official die zelf bij een vereniging ervaring had met de problematiek en er voorlichting over kon geven.

Waar al die instanties aan voorbijgingen is dat zij zelf zonder blikken of blozen een maatschappelijk integratieprobleem in de schoot van vrijwilligers bij sportverenigingen hebben geworpen.

Vrijwilligers die gebonden door beperkte tijd, kennis en financiële middelen er ‘het beste van proberen te maken’, mochten het opknappen. Ik noem bijvoorbeeld gevestigde Quick-vrijwilligers die op eigen kosten zaterdags twee- of driemaal naar verschillende clubs op en neer reden om de eigen jeugd te vervoeren. Als ze namelijk de ouders zover hadden dat ze begrepen dat er gereden moest worden, bleek vaak dat ze geen auto hadden. 

Interventies
Na de publicitaire en politieke storm begon de wederopbouw. Een ondersteuningstraject werd uitgerold. Een maatschappelijk werker werd aangeboden door een welzijnsorganisatie. Verder dan zich enigszins inwerken in de problematiek is die in een paar maanden tijd niet gekomen. Een combinatiefunctionaris bood jarenlang ondersteuning. Dat deed hij met ontzettend veel bevlogenheid, maar op de lange termijn bracht het geen verandering teweeg. Ander ondersteuningsaanbod kwam niet eens van de grond. 

Brandjes werden geblust. Sneller dan voorheen. De brandweer trok zich echter na verloop van tijd terug naar de kazerne. Het lukte niet het zelf opererend vermogen van de organisatie te vergroten en misschien is dat überhaupt niet mogelijk met dergelijke interventies. Een sportvereniging in identiteitscrisis kenmerkt zich door sterke tegengestelde doelen, waarden en normen. Het afdwingen van een proces van cultuurverandering is een utopie. Daarnaast kenmerken veel interventies in het verenigingsleven zich door een focus op de formele processen, terwijl het verenigingsleven bij uitstek een informeel proces is. 

Bij Quick 1888 werd de wederopbouw bij de jeugd begeleid door een functionaris vanuit de gemeente en één betaalde kracht van Quick 1888. De functionaris ging na verloop van tijd weg, de betaalde kracht ook. Met het vertrek van de functionaris was de vereniging terug bij af. Toen een KNVB-medewerker in privé-tijd als bestuurder ging meewerken, bleek dat een echte bijdrage aan de stabilisering van de club. 

Voor interventies met structureel resultaat is eigenaarschap nodig binnen de organisatie, dat was er op dat moment te weinig. 

Maatschappelijke waarde
In een samenleving waarin sociale cohesie meer uitzondering dan regel begint te worden, buurthuizen sluiten en morele codes onder druk staan, zullen sportverenigingen meer maatschappelijke waarde krijgen. De sportvereniging waar interdependentie door het verenigen juist sterk is, de sportvereniging die bijdraagt aan lichamelijke- en psychische gezondheid, maar bovenal de sportvereniging die in de gedifferentieerde samenleving groepen mensen kan verbinden en ondersteunen in hun maatschappelijke leven. 

Verbinden en ondersteunen op een manier waarop andere organisaties dat niet kunnen. En juist omdat sportverenigingen dat zo goed kunnen, zouden we moeten waken voor de scheiding en uitsluiting van groepen. Waken voor een situatie waarin kinderen van niet-autochtone herkomst door segregatie-bevorderend huisvestingsbeleid in hun sportvereniging niet meer met autochtone kinderen in contact komen. Waken voor een situatie waarin ‘witte’ verenigingen diversiteitsproblematiek zien als een ver-van-mijn-bed show waar ze niets mee te maken hebben.

Structurele verandering
Bij Quick 1888 kennen we tegenwoordig nieuwe tradities en oude gewoonten. Na een lange strijd heeft, door unaniem ingrijpen van de gemeenteraad, de accommodatie in enkele jaren tijd een flinke metamorfose gekregen, waardoor de aantrekkingskracht gestegen is. De vereniging voert een sterk going public beleid. Dagelijks zijn er tientallen ROC-studenten die les krijgen op de club. Gesport wordt er door kinderen van 2 tot ouderen van bijna 90 jaar. Buurtbewoners zijn wekelijks welkom om een soepje te nuttigen. Nieuwe leden proberen we zoveel als mogelijk bij de poort duidelijkheid te verschaffen over waar de vereniging voor staat, zie het als een ideologisch ‘Quick’-contract. Het vergt alleen het uiterste van de organisatie, lees de besturende vrijwilligers, om dat telkens goed te doen.

De segregatie bij de jeugdafdeling is er, maar in steeds mindere mate. Alle teams vormen een mix aan diversiteit. Het intercultureel contact versterkt bij onze vereniging juist de banden tussen de ingroup en outgroup en vormt niet de bevestiging voor de eigen identiteit. Het verenigingsbeleid is hier op gefocust. Nieuw sportaanbod wordt verder uitgewerkt om de marktpositie te versterken. Het continu blussen van brandjes is verminderd, maar niet voorbij. De vereniging zit in een tussenfase om de veranderingen structureel te maken. Het is zaak om definitief uit de vicieuze cirkel te stappen. Die laatste stap uit het ad-hocbeleid terug naar het procesdenken zal cruciaal worden. Niet meer dweilen met de kraan (gedeeltelijk) open, maar de kraan dichtdraaien. Vervolgens processen uitzetten om eventuele waterschade in de toekomst te voorkomen of snel te kunnen wegwerken. We zijn al jaren bezig om tot dit punt te komen. De toekomst zal uitwijzen of die stap gezet kan worden door vrijwilligers zonder verdere structurele professionalisering of ondersteuning. 

Ik hoop dat de overheid en sportbonden de maatschappelijke waarde van verenigingen als Quick 1888, die in ongekend lastige integratieproblematiek terecht zijn gekomen, beter weten te waarderen en ook eens echt gaan ondersteunen. 

De gevestigden- en buitenstaandersdynamiek zal bij deze vereniging over de jaren verder vervagen. Wij zijn bovenal allemaal Quickers. En al die Quickers staan voor elkaar. Zeker als het om racisme gaat. Iets dat wij bij de club helaas met regelmaat nog steeds meemaken. Laat niemand beweren dat racisme in het amateurvoetbal niet aan de orde is.

Bij Quick 1888 is iedereen welkom als de clubcultuur wordt gerespecteerd. 

Jonathan van Dongen (1997) is student Bestuurskunde aan de Radboud Universiteit, jeugdvoorzitter bij Quick 1888, scheidsrechter in het Talententraject Betaald Voetbal bij de KNVB en betrokken bij de organisatie van de COVS, de Centrale Organisatie van Voetbal Scheidsrechters.