Op zoek naar... een andere politieke kijk op sport

Beste mensen,

Deze rubriek houdt op te bestaan. Dit is de laatste aflevering in de rubriek 'Boeken met Broeke' voor het nog altijd unieke Sport Knowhow XL-platform van fijne vakcollega en creatief sportondernemer Peter Hopstaken. Met enige trots en veel voldoening kijk ik terug op onze jarenlange uiterst plezierige samenwerking. Het was mij een waar genoegen. Ter afsluiting nog een korte terugblik aan de hand van enkele tijdgeestbepalende politieke gebeurtenissen die mijns inziens van grote invloed zijn geweest op de (veranderende) rol en betekenis van sport in onze samenleving. Mijn kijk op sport is er mede door gevormd. Wie weet de uwe eveneens.

Hoe het ook zij sportvrienden: het gaat u allen goed!

Adri Broeke

Na een relatief rustige periode van naoorlogse wederopbouw deed een opstandige ‘tegencultuur’ de samenleving in de zestiger jaren van de vorige eeuw op haar grondvesten schudden. Kritische geluiden en protestbewegingen alom. Gericht tegen de heersende machtsstructuren, de autoritaire regenteske elite en de gezapige burgerij. Jongvolwassenen van allerlei pluimage - babyboomers, hippies, provo’s en studenten - eisten op diverse terreinen meer zeggenschap en handelingsvrijheid op. De echo’s van deze revolutionaire jaren klinken - zij het in een meer populistische gedaante en toonhoogte - nog altijd door.

Op sportgebied bijvoorbeeld zorgde de 68er-Bewegung in Duitsland voor een radicale omwenteling in het denken over sport, de inhoud van universitaire sportopleidingen en de curricula van het sportonderwijs op school. De traditioneel georganiseerde (top)sport werd vanuit een links georiënteerde wetenschappelijke invalshoek heftig onder vuur genomen. Als een kind van de verfoeilijke kapitalistische prestatiemaatschappij werd topsport zelfs in de ban gedaan. De toenemende passieve sportconsumptie van de werkende mens typeerden de criticasters als een vorm van symptoombestrijding voor de kwalijke gevolgen van de ziekmakende fabrieksarbeid.

In ons land was sportwetenschapper Bart Crum één der eersten die zich het sportkritische gedachtegoed van zijn Duitse collega’s eigen maakte en op een genuanceerde wijze naar de Nederlandse situatie vertaalde. Dat resulteerde onder meer in een spraakmakende publicatie voor de Wiardi Beckman Stichting: Keerpunt in sport. Een cahier waarin een eerste schets van politiek progressief sportbeleid gegeven werd dat mijn kijk op sport aanzienlijk veranderde.

Een bifocale kijk op sport als sociale praktijk
Sport werd in dit partijpolitiek gekleurde geschrift gezien als een (veranderbaar) sociaal handelingsveld met uiteenlopende verschijningsvormen. Zowel op competitie, wedstrijdresultaat en winstgerichte praktijken als primair op coöperatie, recreatieve ontspanning en welzijnsgerichte vormen van sport en bewegen zijn daar concrete voorbeelden van. Volgens kritische sportwetenschappers als Crum c.s. gingen achter die verschillende deelnamepraktijken wel degelijk fundamenteel andere ideaaltypische mens- en maatschappijbeelden schuil. Sowieso twee toentertijd van kracht zijnde visies werden onderscheiden.

Als beginnende sport & bewegen-onderzoeker opende dit WBS-cahier mijn ogen voor de - vaak verborgen - krachten die in de wereld van de sport werkzaam zijn. Wat schetst mijn verbazing? Na een boeiende maar vergeefse poging om via de lokale verkiezingen in 2019 met De Sportpartij in Groningen de politiek in te gaan met een progressieve ‘Sport in all Policy’-filosofie, werd kort daarna door de gemeente in de nota 'Sport- en beweegvisie 2021+' de grondgedachte van Keerpunt in sport geactualiseerd en verder uitgewerkt. Met als titel: ‘Sportief kapitaal voor iedere Groninger’. De oude boodschap sportkritiek = maatschappijkritiek was in een nieuwe gedaante still alive and kicking. Wie had dat in de jaren zestig durven dromen.

De val van de muur
Begin zestiger jaren leidde de verbeten koude oorlog tussen Rusland en Amerika tot het bouwen van een 45 km lange muur. De in het Oost-Duitsland gelegen stad Berlijn werd daarmee fysiek opgedeeld in een communistisch oostelijk en een kapitalistisch westelijk deel. De zwaar bewaakte Muur tussen Oost- en West-Berlijn moest de snel aangroeiende vluchtelingenstroom van Oost-Duitse burgers richting het welvarender ‘vrije’ Westen rigoureus een halt toegeroepen. Na hevige protesten van de bevolking en stevige politieke druk van binnen en buiten de Sovjet-Unie viel de Muur november 1989. Mede als gevolg daarvan stortte het omvangrijke Groot-Russische rijk ineen en verdween het communisme nagenoeg volledig uit beeld.

Het Amerikaans kapitalisme leek nadien als grote overwinnaar de geschiedenis in te gaan. Of had de uitgelaten Europese homo economicus te vroeg gejuicht?

Een Europese droom
Na 1989 ging het in Europa om de vraag of er voor een Angelsaksisch of een Rijnlands economisch model gekozen zou worden. Beide modellen zijn weliswaar kapitalistisch van aard maar verschillen aanzienlijk op enkele belangrijke onderdelen. De Angelsaksen kiezen bijvoorbeeld voor een kleine overheid die het onderlinge handelsverkeer tussen landen en bedrijven op concurrentie gericht stimuleert. Kortetermijn aandeelhouderswaarde en de zelfredzaamheid ten aanzien van sociale zekerheid voor werknemers en burgers staat hierbij voorop. De Rijnlanders hechten vooral waarde aan een regulerende overheid die voor collectieve basisvoorzieningen zorgdraagt op het gebied van zorg, onderwijs en inkomen van iedere burger. Langetermijn stakeholderswaarde en solidariteit tussen alle bevolkingsgroepen staan dan centraal.

Kiezen we voor een (neo)liberaal perspectief dan draait het vooral om directe behoeftebevrediging en het snel te verdienen geld. Individualisme en concurrentie gelden dan als kernwaarden. Bij een keuze voor een (neo)sociale wending daarentegen staan juist solidariteit en coöperatie als belangrijke waarden centraal. Het gaat dan meer om samen investeren in duurzame producten en de opbrengsten over meerdere stakeholders evenredig verdelen. Of zoals de Canadese filosoof Jeremy Rifkin het mooi verwoordde: de Amerikaanse droom is het waard om voor te sterven. De Europese droom is het waard om voor te leven. Een waarheid als een koe.

Het Hollandse sportorganisatielandschap vernieuwen
Het uit Amerika overgewaaide kapitalistische denken over de commerciële exploitatie van ‘sport als business’ won intussen steeds meer terrein op het uit het Europa van de 19e eeuw stammende ‘not for profit’-clubsysteem. Begin jaren negentig gingen we binnen het voor Nederland unieke net opgerichte Sport Management Instituut (SMI) op zoek naar de gulden middenweg. Met de in dit voorjaar helaas veel te vroeg overleden Philip Wagner als geestelijk vader, Berend Rubingh als directeur en Hans Westerbeek en ondergetekende in de rol van docent/onderzoeker gingen we al pionierend op pad. Met de woorden van Philip 'Op weg naar een wereld die groter is dan onszelf'. Samen bouwen aan de broodnodige vernieuwing van het Hollandse sportorganisatielandschap. Ieder op zijn eigen wijze. Op naar een kennisgedreven innovatief ondernemende sportwereld. Geleid door bestuurders en managers die op basis van good governance naast sportieve idealen tevens financieel-economische en sociaal-ecologische waarde creatie handen en voeten geven in de beroepspraktijk. In het boekje Op weg naar een vernieuwd sportlandschap wordt daar onder meer uitvoerig gewag van gemaakt.

Sport als organisatorisch ecosysteem
Het gestalte geven aan de uitdagende missie van het SMI ging bij mij gepaard met de ontwikkeling van een gewijzigde kijk op het maatschappelijk verschijnsel sport. De eerder genoemde ‘smalle’ opvatting over sport als een sociale praktijk, waarbinnen mensen op een prestatie- of recreatiegerichte wijze aan physical games deelnemen, werd ingeruild voor een bredere visie. Meer en meer ging ik sport zien als een complex systeem. Als een netwerk van relaties tussen actoren en/of elementen dat als een samenwerkend en concurrerend geheel over een eigen identiteit en eigen grenzen beschikt. Op een drietal niveaus spelen de betreffende actoren en organisaties een waardecreërende rol en vinden onderling interacties plaats. Al dan niet (on)gewild en (on)gepland.

Op microniveau zijn het met name de sporters, trainers, de vrijwilligers die de uiteenlopende sociale (deelname) praktijken gepassioneerd vormgeven. Daaromheen bevinden zich diverse organisaties en faciliteiten. Zij zorgen voor een kwalitatief uitnodigende infrastructuur aangaande sportdeelname. Op overkoepelend macroniveau zijn onder meer overheden en marktpartijen actief die op institutionele wijze de gezamenlijke waardecreatie van de sportsector genereren en omzetten in collectief sportkapitaal.

Het (neo)liberalisme had tot aan het eerste kwart van de 21ste eeuw de politiek-economische wind flink in de rug. Ook in Europa en bij ons kreeg de sportwereld steeds meer te maken met op privébezit, winstmaximalisatie en kapitaalgroei gebaseerde sturingsprincipes. Zeker in de internationale elitesport leek men niet meer zonder te kunnen.

Een fragmenterende wereldorde
Begin 21ste eeuw werd de machtsbalans in de wereld verstoord. Heftige maatschappelijke gebeurtenissen zoals 9/11, de regionale oorlogen in het Midden-Oosten en de mondiale financiële crisis uit 2008 versnelden de herschikking van de bestaande machtsverhoudingen. De tot dan toe dominante Verenigde Staten werden uitgedaagd door opkomende economische grootmachten als de BRICS-landen en de Golfstaten. Het ‘vrije’ Westen met Amerika ver voorop maakte niet langer alleen de dienst uit op het wereldtoneel. De na de val van de Muur opgebouwde bipolaire wereldorde veranderde in één die steeds meer multipolair van aard was. In plaats van op de internationale rechtsorde en overeenkomsten te vertrouwen of de gereguleerde vrije markt haar werk te laten doen, zetten de nieuwe geopolitieke spelers andersoortige machtsmiddelen in om hun doelen te bereiken. Harde dwangmatige en/of militaire vormen van macht werden stelselmatig gecombineerd met zachte meer diplomatieke en/of culturele (muziek, sport, onderwijs) beïnvloedingsmiddelen.

In deze ook nu nog van kracht zijnde strijd om de nieuwe hegemonie gelden duidelijk andere waarden, normen en politieke omgangsregels. Democratisch geleide staten en hun liberale economieën moeten in de huidige tijd vaker opboksen tegen autoritair bestuurde landen en netwerken van zichzelf verrijkende autocraten en multimiljardairs. De inzet van zowel assertieve geopolitieke economische strategieën (sancties) alsook van gewapende machtsmiddelen (hybride oorlogsvoering) schuwt men daarbij niet. Sport vervult in dit qua mensenrechten inhumane en op vijandsbeelden gebaseerde geo-economische krachtenveld een cruciale rol. Mijn kijk op sport moest opnieuw in revisie.

Het politieke karakter van sport
Kort geleden protesteerden zo’n honderd internationaal gelouterde vrouwelijke topvoetballers fel tegen een lucratieve sponsordeal. De wereldvoetbalbond (FIFA) was die - ook voor het vrouwenvoetbal financieel aantrekkelijke - deal aangegaan met een olie- en gasproducerend Saudisch staatsbedrijf. De vrouwen namen daarbij onder meer kritische stelling tegen flagrante schendingen van mensenrechten in dat land. Tevens werden diverse vormen van sportswashing aan de kaak gesteld. Daarbij wordt sport misbruikt als propagandamethode om de aandacht voor ernstige misstanden af te leiden en gewiekst om te zetten in vormen van nation branding. De protesterende vrouwen hadden de heren Gianni Infantino (FIFA-voorzitter) en Mohammad bin Salman (kroonprins) op tijd door en lieten zich niet langer zoals gebruikelijk buitenspel zetten. De toezegging aan de golfstaat om het WK 2034 te organiseren kon - ondanks het toenemend aantal wereldwijde protesten - jammer genoeg niet meer teruggedraaid worden.

In haar binnenkort te verschijnen nieuwe boek Sport = Politiek met als ondertitel Strijd en passie in het ethisch hart van de sport vraagt Sandra Meeuwsen zich af hoe sport als van oudsher bevrijdende sociale praktijk nog te rijmen valt met de groeiende invloed van (geo)politieke en commerciële krachten.   

Blijft de sport zich in al haar naïviteit uitleveren aan maar al te vaak eenzijdig op winstbejag en hypocriet eigenbelang gerichte (geo)politieke machtspraktijken? Volgens haar biedt sport nog altijd ruimte voor vrijwillige gemeenschaps-vorming. Om sport niet langer als individuele koopwaar maar als gedreven gemeenschap te zien, is dan wel een andere ethisch-politieke grondhouding vereist. Het is Sandra met dit boek grandioos gelukt om daarvoor een baan te breken. Op sportgebied lopen de meeste patriarchale regimes inmiddels op hun laatste benen. Zowel wat betreft de mondiale (top)prestaties als de versterking van het ethisch-politieke hart van de sport zullen we het de komende tijd vooral van de vrouwen moeten hebben.

Ik kijk er naar uit. Hopelijk met u.
 

Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: Professioneel Sportmanagement Vernieuwen. Zijn favoriete boek is: De A.F.C.’ers van J.B. Schuil.