Data vs. gevoel: wat is de betrouwbaarste parameter voor de trainer?

door: Koen de Haan & Erwin Mortier

Parijs, zaterdag 3 augustus 2024, omstreeks half elf: Karolien Florijn stapt juichend uit haar boot op het Lac de Vaires-sur-Marne. Olympisch kampioen roeien in de skiff! Al vroeg in de wedstrijd had ze de leiding genomen om deze niet meer af te staan. Elke slag was raak. Ondanks een felle aanval in de laatste 500 meter in de race van haar grootste concurrent uit Nieuw-Zeeland wist ze met ruim twee seconden voorsprong de finish te passeren. Na haar gouden medailles op de wereldkampioenschappen in 2022 en 2023 is ze vanaf nu ook de eerste olympisch kampioene uit Nederland op dit koningsnummer van het roeien.

Amsterdam, zaterdag 1 juni 2024, omstreeks negen uur: Karolien Florijn stap uit haar boot op de Amstel, drukt haar horloge op stop en fronst. Net twee uur roeien achter de rug. Een rustige duurtraining. Maar haar gevoel vertelt iets anders. Ze moest werken, stevig pushen zelfs, terwijl haar hartslag nauwelijks boven de 120 kwam. Veel te laag voor dit type training, waarin ze normaal rond de 140 zou moeten zitten. De benen voelen zwaar en het ging zeker niet vanzelf. Aan de kant staat haar coach Michelle Darvill. Ze ziet het meteen: dit klopt niet. Is hier sprake van plotseling vormverlies? Een virusinfectie? Wellicht een andere oorzaak? Moeten we ons zorgen maken?

'Bel Koen', zegt Michelle en even later heb ik Karolien aan de telefoon. Als haar fysioloog ken ik Karolien door en door. Al enkele jaren lees ik haar trainingsdata, houd ik me bezig met haar trainingsplanning en kijk ik naar het grotere plaatje. En dat plaatje is duidelijk: haar lichaam draait op de spaarstand, een beschermingsmechanisme na dagen van intensieve belasting. Eigenlijk heel erg logisch. De zware trainingsweek zit erop. De volgende week wordt lichter en als alles klopt zal haar hartslag weer stijgen, de snelheid makkelijker komen en zal ze op het piekmoment weer met de hoogste hartslag en snelheid van afgelopen maanden de tegenstand kunnen verslaan.

Bovenstaand voorval laat haarscherp zien hoe complex het menselijk lichaam reageert op training. Hoe ogenschijnlijk tegenstrijdige signalen — lage hartslag, zwaar gevoel, maar prima snelheid — pas begrijpelijk worden als je de context kent. Dat is precies de paradox waarover Manuel Sola Arjona schrijft in The Nature of Training: Complexity science applied to endurance performance (2024). Sola Arjona is een Spaanse wielrencoach, fysioloog en voormalig wielrenprofessional die zijn dagelijkse coachpraktijk relateert aan inzichten vanuit de complexiteitswetenschap.

Moeilijk te voorspellen
De complexiteitswetenschap bestudeert systemen die uit veel componenten bestaat die op een complexe manier met elkaar interacteren (Buiten, De Jonge & Pijpers, 2018). Voorbeelden van zulke systemen zijn de economie, weer en klimaat, de verspreiding van infectieziektes, collectieve waarden en overtuigingen en sociale netwerken. Al deze systemen hebben als overeenkomst dat het gedrag hiervan lastig te voorspellen is, ondanks dat vele wetenschappers zich al jaren hierin verdiept hebben en gerenommeerde instellingen ingenieuze voorspellingsmodellen ontworpen hebben. Op korte termijn lijken deze instituten nog enige grip op het systeem te hebben, maar op middellange en lange termijn blijkt dit een uitdaging te zijn. 

Zo is het KNMI goed in staat om het weer van de komende week te voorspellen, maar neemt de onzekerheid van de voorspelling daarna sterk toe. Hetzelfde geldt voor de economisch voorspellingen van het Centraal Planbureau en de verkiezingsprognoses van Ipsos. Veel systemen zijn gecompliceerd omdat deze bestaan uit veel onderdelen, zoals bijvoorbeeld een auto, maar worden complex wanneer de interactie tussen deze onderdelen continu verandert. Dit maakt een systeem onvoorspelbaar maar ook adaptief in een veranderende wereld. 

Wanneer bijvoorbeeld de versnellingsbak van een auto stuk is, dan is deze niet meer in staat om te rijden. Echter wanneer een president van een economische grootmacht besluit om invoerrechten voor een ander land drastisch te verhogen dan is het complexe economisch systeem in staat om goederen- en geldstromen zodanig aan te passen dat een economische instorting vermeden wordt. Complexe systemen zijn onvoorspelbaar omdat binnen een systeem van te voren niet duidelijk is welke onderdelen in welke mate op welke wijze met elkaar interacteren. 

Uitdaging voor trainers
Volgens Sola Arjona is het menselijk lichaam ook een complex systeem. Als trainers maken we hiervan gebruik en beïnvloeden we deze door middel van interventies in training, voeding en slaap met als doel een hoger prestatievermogen te ontwikkelen. Omdat ieder lichaam anders in elkaar zit, is het voor trainers al een grote uitdaging om het juiste recept voor de sporter te vinden. Echter zien we ook regelmatig dat een bepaalde training op een bepaald moment heel effectief lijkt te zijn, terwijl deze enkele weken later bij dezelfde sporter nauwelijks effect lijkt te hebben. Sterker nog: dat deze training achteraf een ketting van negatieve reacties richting overtraining in gang gezet heeft. Of dat een trainingsblok het ene jaar erg goed lijkt te werken, maar het jaar erna zonde van de tijd en energie blijkt te zijn. Daarom is het met oogkleppen op sturen op trainingsdata van alleen die dag zelf niet raadzaam. Sola Arjona noemt dit het trainingstunnelsyndroom

In sommige sporten, zoals in het roeien en wielrennen, zijn er veel trainingsdata beschikbaar. Denk aan metingen zoals inspanningstijden in hartslagzones, allerlei aerobe en anaerobe drempelwaarden, wattage en cadans. Sola Arjona beargumenteert dat al deze data waardevol zijn, maar vanwege het grillige gedrag van deze data binnen het complexe menselijk lichaam kan de trainer deze niet altijd op dezelfde wijze interpreteren. De kracht van deze data lijkt te liggen in de evaluatie van een bepaalde periode en het beter leren begrijpen hoe het lichaam van een sporter in zo’n periode functioneert. Daarom is het kennen van de context van deze data essentieel. Op basis van welke parameter kan een trainer dan het beste sturing geven aan zijn dagelijkse trainingen? 

Sola Arjona geeft een duidelijk antwoord op deze vraag: het gevoel van de sporter. Gebaseerd op onder andere de fysieke gewaarwording van het lichaam, de mentale scherpte, de mate van plezier en zin in de training en het cognitief vermogen om pijn en ongemakken te weerstaan. Met daarbij toegevoegd de data, als ondersteuning om dit gevoel te duiden of begrijpen en het zelfinzicht van de sporter te verfijnen.

Gordelroos
Liévin, zondag 2 februari 2025, omstreeks 16.00 uur: Ondanks een vierde plaats stapt Joris Nieuwenhuis met een glimlach op zijn bemodderde gezicht van zijn fiets. Ruim een minuut na winnaar Mathieu van der Poel passeert hij de finish van het wereldkampioenschap veldrijden. Kenners zijn verbaasd over zijn prestatie. Na een gravelkoers in het Spaanse Girona in september 2024 lag hij weken met vermoeidheidsklachten op de bank. Er werd gordelroos geconstateerd, een virusinfectie die het herstel van trainingen ernstig belemmert. Het herstel duurde lang, waardoor hij pas in januari op het Nederlands kampioenschap zijn rentree kon maken.

Joris geeft zichzelf elke ochtend een gevoelsscore: hoe voel ik me vandaag, fysiek en mentaal? Daarbij luistert hij eerst naar zijn gevoel om vervolgens de cijfers van zijn horloge erbij te pakken: hartslagvariabiliteit (HRV), slaapkwaliteit en herstel. Die balans tussen gevoel en data is normaal gesproken zijn kompas. Tijdens de periode waarin hij gordelroos had raakte dat kompas van slag. Weken zonder training, vermoeidheid die bleef hangen en een lichaam dat anders reageerde dan hij gewend was. Na een tijdje zei zijn gevoel: 'Ik kan weer'. De data zeiden iets anders. 

Toch luisterde hij naar zijn gevoel en begon weer met trainen. Te snel bleek achteraf en de terugslag kwam hard. Zijn gevoel had hem dit keer misleid. Toen uit een bloedtest bleek dat zijn ijzerwaarden veel te laag waren, viel alles op zijn plek. Pas toen zijn HRV zich herstelde, zijn bloedwaarden weer op peil waren én zijn gevoel weer klopte, begon hij voorzichtig weer intensiever te trainen. 

Het werk van Sola Arjona en de ervaringen met Karolien en Joris leren ons een paar belangrijke lessen. Vorm en vertrouwen ontwikkelen zich niet in rechte lijn omhoog. Het is die ongrijpbare laag bovenop alle data die doorgrond moet worden. En juist daar ligt de complexiteit van het menselijk lichaam en brein. Dáár wordt het werk van de coach interessant: leren luisteren naar zowel cijfers als het gevoel van de sporter. Investeer in de relatie met de sporter en help deze om zijn gevoel en zijn vertrouwen hierop te ontwikkelen om van daaruit samen keuzes te maken. Maar ben als trainer ook alert op de momenten dat het gevoel van een sporter verstoord is en zorg daarna dat het vertrouwen in dit gevoel snel weer hersteld wordt. Dat is goud waard, zowel voor de sporter als voor de mens. 

Koen de Haan is inspanningsfysioloog en coach in triatlon, zwemmen, wielrennen en roeien. Hij werkte onder meer voor wielerploeg Team Sunweb, is sinds 2021 actief bij de Nederlandse roeibond en begeleidt daarnaast individuele topsporters op olympisch niveau en wereldniveau.

Erwin Mortier is docent bij de ActionTypes Academy Nederland en Fontys Sport en Bewegen bij de opleidingen Sportkunde en Ad Topsport- en talentcoach. Naast zijn rol als docent is hij al ruim 20 jaar actief als atletiekcoach op nationaal en internationaal niveau.