door: Adri Broeke

De knokkelgang voorbij. Je op twee benen rechtop gaand verplaatsen. Met beide armen vrij voor andere taken. Het oermeisje Lucy was een der eersten. Ruim drie miljoen jaar geleden. Evenals een relatief groot brein ontwikkelde die tweevoetigheid zich uiteindelijk tot een uniek kenmerk van de hedendaagse mens. Zelfs tot niet zo gek lang geleden was de benenwagen voor menigeen veruit het belangrijkste en vaak enige vervoermiddel. Pas met de opkomst van de industrialisatie, de verstedelijking en het gemotoriseerde (snel)verkeer raakte de oorspronkelijke waarde van wandelen steeds meer op de achtergrond. Zal het de komende tijd nog van enigerlei waarde zijn?

Volgens neurowetenschapper en fervent wandelaar Shane O’Mara moeten we het tij keren en van lopen in wandeltempo weer een vaste gewoonte maken. Voor onszelf, voor het leefmilieu en voor de toekomstige generaties is wandelen veel meer dan een verouderde, trage maar emissievrije en goedkope manier van verplaatsen. Het heeft juist nog alles in zich om uit te groeien tot een nieuwe kernwaarde in de samenleving van morgen. In ‘Te voet’ maakt hij zich daar zonder omwegen sterk voor. Wandelen is een wezenlijk deel van ons mens zijn. We kunnen gewoon niet zonder.

Zonder het zo gewild of bedoeld te hebben, werd O’Mara het afgelopen jaar door de coronapandemie op zijn wenken bediend. In ons land bijvoorbeeld zijn door de daarmee gepaard gaande sociaal contact- en bewegingsvrijheidbeperkende maatregelen nog nooit zoveel inwoners aan het wandelen gegaan. Horden mensen maakten een dagelijks ommetje en/of gingen in het weekend de ‘vrije’ natuur in voor een wat steviger coronawandeling. Onder het sociale nabijheid en ruimtelijke mobiliteit beperkende recente lockdown-regime bleek wandelen in een latente behoefte te voorzien en een belangrijke bijdrage te leveren aan het algeheel welbevinden van niet alleen ouderen. 

De Ierse wandeldeskundige en hersengeleerde O’Mara zou hier zeker niet van opgekeken hebben. Voor hem zou lopen (in wandeltempo) al veel langer bovenaan het prioriteitenlijstje dienen te staan van alle beleidsmakers, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en professionals in de zorg of het sociale domein. Regelmatig wandelen in een natuurlijke omgeving of in een groene stedelijke ruimte werkt naar zijn zeggen als balsem voor lichaam en geest. 

De blijvende waarde van wandelen
Als actieve vorm van mobiliteit kan wandelen op meerdere dimensies van waarde zijn. Op individueel niveau levert regelmatig wandelen een positieve bijdrage aan de fysieke en mentale gezondheid. Zoals alle vormen van sport en bewegen versterkt het onze bot- en spierstelsels, helpt het tegen welvaartsziekten als overgewicht en vermindert het gevoelens van angst en stress. Meer dan dat is een stevige wandeling een uitstekende manier om over dingen (dieper) na te denken. Al sinds de oudheid wordt er daarom wandelend - al heen en weer lopend - onderwezen. 

Actief wandelend ‘nietsdoen’ stimuleert het creatief denken. Het hersengebied (de hypocampus) dat tijdens wandelen actief is, bevordert ‘divergent denken’. Het wandeltempo is de optimale snelheid waardoor het heen en weer schakelen van het episodisch geheugen en de ruimtelijke navigatie wordt bevorderd. Dit leidt tot mindwandering waarbij je ver buiten de gebruikelijke grenzen van een probleem en de mogelijke oplossing ervan kunt (gaan) denken. Kunstenaars en filosofen maken hier al veel langer gebruik van. Voor iedereen echter die op zoek is naar een inventievere oplossing of een betere wereld raadt O’Mara aan wat vaker - al dan niet in gezelschap van anderen - te gaan wandelen. 

Sociaal belang
We staan er doorgaans niet bij stil hoe vaak we wandelen in groepsverband. Met het hele gezin en opa en oma een ommetje maken, de avondvierdaagse lopen met je klasgenootjes of met enkele collega’s lunchwandelen: samen wandelen is van meer sociale betekenis dan we denken. Het vervult al sinds mensenheugenis een belangrijke verbindende functie. Doordat je bijna letterlijk op gelijke voet met elkaar omgaat, komen onderlinge gesprekken makkelijker tot stand en krijgen ze eerder een diepgaander persoonlijke invulling. 

Bij het samen met anderen wandelen zijn meerdere hersengebieden gelijktijdig actief. Ze zorgen ervoor dat het loopritme en elkaars bewegingsbanen op elkaar afgestemd blijven. Al doende vindt in neurologisch opzicht een soort interpersoonlijke synchronisatie plaats. Het spiegelneuronennetwerk in ons brein reageert bijvoorbeeld op vergelijkbare bewegingen van onze metgezel. Op haar beurt veroorzaakt dat weer een vertrouwd gevoel van verbondenheid en passen we onze tred onbewust aan aan die van de ander. 

Volgens O’Mara vergeten we vaak dat in onze (evolutionaire) geschiedenis als walking being het in een wandeltempo verplaatsen veelal een duidelijk sociaal doel had. Sinds jaar en dag overbruggen we als migranten grote afstanden en ondersteunen we elkaar door sociale nabijheid . Met gemeenschappelijk ontwikkelde ‘cognitieve kaarten’ als een soort collectief gps-systeem zoeken en/of behouden we daarbij de juiste koers.

Samen te voet verder
Wat betreft het outdoor-wandellandschap hebben we in ons land eigenlijk niets te klagen. Met de Koninklijke Wandel Bond Nederland voorop hebben allerlei stichtingen, overheidsinstanties en ondernemers duizenden kilometers goed onderhouden en bewegwijzerde langeafstand-paden en kortere wandelroutes uitgezet. Binnen de bebouwde kom daarentegen laat volgens O’Mara de beloopbaarheid nog veel te wensen over. De door hem gehanteerde beloopbaarheidscriteria worden in veel steden en dorpen bij lange na niet in de praktijk gebracht door onze stadsbestuurders en -planologen. 

Als vuistregel geldt dat ze easy, accessible, safe en enjoyable (ofwel ease) te belopen dienen te zijn. Voor het creëren en in stand houden van dit soort ease wandelplekken en ruimtes binnen de bebouwde (woon)omgeving zullen nu en in de toekomst nog flink wat stappen gezet moeten worden. Edoch, de tijd is er rijp voor. Als geen ander heeft stedenbouwkundige Annemieke Molster dat begrepen.

Lopen als duurzame oplossing
In de proloog van haar prachtig vormgegeven ontwerpboek Loop! staat Molster stil bij haar fascinatie voor zoiets gewoons als lopen. Ze komt tot de conclusie dat lekker wandelen of verblijven in de publieke ruimte helemaal niet zo gewoon (meer) is. De laatste decennia is het eerder een sterk ondergewaardeerd (interventie)model. Te voet gaan biedt voor hedendaagse problemen zoals te veel tijd zittend doorbrengen, de toenemende verkeersdrukte en de nare gevolgen van milieu- en luchtvervuiling een relatief eenvoudige en goedkope oplossing. Door meer te lopen wordt bovendien de levendigheid en sociale veiligheid van een straat, buurt, dorp of stad bevorderd.

Alvorens deze ‘filosofische’ overdenkingen om te zetten in ontwerpideeën voor een voetgangersvriendelijke inrichting van de bebouwde omgeving, laat ze eerst de feiten spreken. Daaruit blijkt dat we ons looptalent als ‘wandelend wezen’ in de stedelijke omgeving maar bar weinig aanspreken. Voor hoofdverplaatsingen op weg naar vrienden, sport- en gezondheidsvoorzieningen - de zogeheten deur-tot-deur verplaatsingen - nemen we de fiets of de auto. Voor deelverplaatsingen bijvoorbeeld van parkeerterrein naar bushalte of van parkeergarage naar bioscoop nemen we nog wel wat vaker de benenwagen. 

Van al onze verplaatsingen in de stad echter vindt slechts een vijfde deel lopend plaats. De afstand die mensen bereid zijn te voet te overbruggen naar een ‘bestemming’ is gering: van 150 meter naar een afvalcontainer tot 1000 meter naar een treinstation. Ruim tweederde van het aantal kilometers dat we jaarlijks te voet afleggen vindt plaats tijdens recreatieve wandelingen. Niet zo verwonderlijk als je bedenkt dat na WO II vooral auto’s het straatbeeld domineren in ons land. In en rondom onze steden geld tot voor kort onverbiddelijk ‘het recht van de snelste’. Vanaf de jaren zeventig evenwel kwamen de fietsers en wandelaars als het ware ‘het proletariaat van het stadsverkeer’ in verzet. De tanende kwaliteit van de leefomgeving (luchtvervuiling!) en de toenemende verkeersonveiligheid vormde daarbij de aanleiding. Pas de laatste jaren mondde dit uit in een kentering op het gebied van fiets- en voetgangersbeleid. 

De fietslobby heeft inmiddels flink aan invloed gewonnen. Door voorlopers als Annemieke Molster en nieuwe gezaghebbende organisaties als het platform ‘Ruimte voor lopen’ wint het rijk van de voetganger langzaam maar zeker aan terrein. De tijd lijkt rijp om de stedenbouwkundige ontwerpprincipes van ingenieur Molster in de praktijk te gaan brengen en - met de populariteit van de vele coronawandelingen als vliegwiel - onze huidige steden tot moderne aantrekkelijke, veilige en loopvriendelijke leefomgevingen om te vormen.

Naar een loopvriendelijke stad
In feite is in wandeltempo lopen een uiterst intensieve ervaring. Je ziet, ruikt, hoort en voelt veel meer dan bij andere vormen van verplaatsen. De kwaliteit van de loopomgeving is voor de voetganger dan ook van het grootste belang. Verhelderend ondersteund met ontwerptekeningen, voorbeeld foto’s en verhalende intermezzo’s beschrijft Molster een tiental ontwerpprincipes waarmee je een stedelijke omgeving op een aantrekkelijke wijze beter beloopbaar kunt inrichten. De kernboodschap is simpel: er zijn in principe twee (beleids)knoppen waaraan je kunt draaien. De knop van de diversiteit aan bestemmingen op loopafstand en die van de doelgerichte functionele dan wel belevingsgerichte recreatieve wandelroutes.

Zet de voetganger op de eerste plaats en ontwikkel een kwalitatief hoogwaardig en voor alle doelgroepen geschikt fijnmazig loopnetwerk dat bestaat uit diverse routes voor verschillende vormen van gebruik. Voor ouders en schoolgaande jeugd gelden andere gebruikseisen dan voor slecht ter been zijnde ouderen met een rollator. Biedt de voetganger een afwisselende route en doelen om naartoe te lopen. Zorg voor een gevarieerde mix aan loop-, spel- en verblijffuncties en dagelijkse voorzieningen in de woonwijken. Creëer rechtstreeks op elkaar aansluitende looproutes van en naar bushalte en stations. Obstakelvrije en ruime loopruimtes maken het voor met name oudere voetgangers en (spelende) kleine kinderen makkelijker, veiliger en aangenamer. Ontwerp steeds met aandacht voor de menselijke maat is het devies. 

Bedenk bij het ontwikkelen van voetpaden of looproutes ook dat er steeds voldoende ruimte is voor sociale ontmoetingen tussen de verschillende bewonersgroepen. Plekken waar je rustig een praatje met iemand kan maken of waar je even kunt uitrusten. Wees daarbij scheutig met groenvoorzieningen en/of kunstvoorwerpen. Zo staat het boek Loop! vol met innovatieve vergezichten, stedenbouwkundige praktijkvoorbeelden en concrete uitvoeringstips voor het inrichten van een loopvriendelijke stedelijke omgeving. Beleidsmakers, burgers en bestuurders kunnen er zo mee aan de slag! Zeker degenen die sport en bewegen als hun beleidsterrein of interessegebied beschouwen. Ook (aankomende) sportkundeprofessionals en buurtsportcoaches kunnen er in hun rol als ambassadeur voor meer bewegen in de openbare ruimte het nodige van opsteken. Zet de voetganger op één. De tijd is rijp. Aan de gang!

Het ommetje als voorbode van vernieuwend loopbeleid
Volgens Molster kun je helaas in veel buurten hooguit een relatief klein ommetje maken. Gedurende de coronapandemie (her)ontdekten steeds meer mensen (noodgedwongen) de nabije leefomgeving. Het plaatselijke ommetje groeide al snel uit tot een massale dagelijkse behoefte en kreeg in campagnes en de media plotseling alle aandacht. In no-time bijvoorbeeld werd de door de Hersenstichting ontwikkelde ommetjes-app onverwacht razend populair. Luidt dit een veranderende wandelpraktijk in? Het zou maar zo kunnen. Corona heeft al meer (oude) gewoontes geforceerd doorbroken.

Op beleidsniveau evenwel is er al veel langer een meer stapsgewijs verlopende kentering gaande. Ten opzichte van andere verkeersdeelnemers doen voetgangers het in de mobiliteitsplannen van de verschillende overheden momenteel verrassend goed. Veel steden zijn in meer of minder mate al begonnen om loopvriendelijke ontwerpprincipes als die van Molster daadwerkelijk in de praktijk te brengen. Voor het gericht verbeteren van de openbare infrastructuur ten behoeve van wandelaars, rollator- of step- gebruikers en niet te vergeten (hard)lopers worden extra bedragen uitgetrokken en uitgebreide maatregelpakketten uitgerold. 

Het aanbod aan aantrekkelijke stadswandelingen bijvoorbeeld neemt zienderogen toe. Bij ouderen met wandelmaatjes of beweegcoaches, bij de schoolgaande jeugd met daily mile uitdagingen of het verdienen van Fitcoins wordt de wandellust met succes gestimuleerd. Volgens John Butcher - de (mede)opsteller van het ook door Nederland ondertekende internationale Charter for Walking - geldt niet voor niets: 'walking is as natural as breathing’. Rechtop lopen is het eerste wat een kruipende baby van binnenuit gemotiveerd graag wil leren en het laatste wat een slecht ter been zijnde bejaarde wil opgeven. Waar wandelen al niet goed voor is...

Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: Professioneel Sportmanagement Vernieuwen. Zijn favoriete boek is: De A.F.C.’ers van J.B. Schuil.

Interview Annemieke Molster over boek Loop! from Molster Stedenbouw on Vimeo.