Sport als kritiek op modernistisch gedachtegoed

door: Leo Aquina | 25 september 2025

'Our Body Invents a Thousand Unexpected Figures'. Zo luidt de titel van het proefschrift waarop Aldo Houterman 30 januari 2026 promoveert aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Houterman is docent/onderzoeker Filosofie van het Lichaam, Beweging en Sport. In zijn proefschrift onderzoekt Houterman het gedachtegoed van de Franse wetenschapsfilosoof Michel Serres (1930-2019). “Hij ontwikkelde een unieke kijk op het lichaam, beweging en sport”, aldus Houterman, die de vraag stelt hoe we deze filosofie kunnen toepassen op hedendaagse vraagstukken in de sport, geneeskunde en onderwijs.

Houterman werd gegrepen door Serres omdat er veel sportvoorbeelden in diens werk voorkwamen: “Hij was in zijn jeugd rugbyspeler en hij schrijft over de rugbybal als een magisch object. Als de bal wordt overgespeeld, maakt die bal het team. Niet de speler bepaalt, maar de bal. Dat is niet vanuit een leunstoel bedacht, maar door zijn ervaring op het veld. Serres was ook een geoefend bergbeklimmer en zwemmer. Hij heeft bijvoorbeeld ook geschreven wat die ervaringen ons kunnen leren over onze omgang met de natuur.”

Albert Camus
Met zijn proefschrift breekt Houterman een lans voor zowel Serres als de sportfilosofie: “Er is veel geschreven over de relevantie van Serres’ gedachtegoed voor het onderwijs, de technologie en de ecologie, maar niet over zijn betekenis voor de sportfilosofie. Sport is in de filosofie toch nog vaak een ondergeschoven kindje. Filosofie is een activiteit van de geest en niet van het lichaam. Toch schreef een andere bekende Franse filosoof, Albert Camus: ‘Het weinige dat ik van moraal weet, heb ik geleerd op het voetbalveld.’ Voor mijn promotie kreeg ik de kans om in Parijs het archief van Serres te onderzoeken, met ook ongepubliceerd werk. Daarin heb ik veel gevonden over sport, maar misschien dacht Serres zelf ook wel dat dit niet helemaal serieus zou worden genomen. Serres heeft zich intensief beziggehouden met la condition corporelle: wat betekent ons lichaam voor onze identiteit? Wat zegt ons lichaam over de manier waarop we samenwerken met anderen en hoe verhouden we ons tot techniek? Het zijn grote thema’s en daarom is sport zo belangrijk in de filosofie van Serres.”

In Serres denken over sport zit volgens Houterman een filosofische kritiek op het modernisme verpakt. “Vanaf de 16de en 17de eeuw zijn we de mens als meester en bezitter van de natuur gaan zien. Volgens Serres verhouden we ons op een andere manier tot de natuur en die rugbybal is een mooi voorbeeld. Je bent geen heerser over de bal. Er zijn zoveel factoren die het spel beïnvloeden. Uiteindelijk bepaalt de rondgang van de bal hoe het spel zich ontwikkelt. Op die manier geeft de sport zelf kritiek op het moderne zelfbeeld van Descartes’ motto cogito ergo sum (ik denk dus ik besta).”

Miljarden mensen houden tegelijkertijd hun adem in
Serres pleitte voor ‘globale intuïtie’ die in staat is de grote ontwikkelingen van de huidige tijd te adresseren. Wat houdt dat precies in? Houterman: “Het is eigenlijk een contradictie. We leven in een wereld van globale netwerken en dat koppelt Serres aan het hele specifieke: wat de lichamelijke ervaring ons kan leren over hoe dingen gestructureerd zijn. Hoe komt een gemeenschap tot stand? Dat is enerzijds een lokale ervaring, maar anderzijds zegt het ook iets over hoe universele dynamiek werkt. Hoe mensen enthousiast worden over voetbal bijvoorbeeld. Tijdens een penaltyreeks op het WK Voetbal houden miljarden mensen tegelijkertijd hun adem in.”

Op welke manier kunnen we de filosofie van Serres toepassen op hedendaagse vraagstukken in de sport? Houterman geeft een voorbeeld: “We zijn vanuit de Erasmus Universiteit in samenwerking met een aantal sportbonden en NOC*NSF bezig met een project tegen discriminatie in de sport: Our Sport is for Everyone. Het idee is dat sport inclusief zou moeten zijn, maar de praktijk leert dat dit lang niet altijd zo is. Er is soms sprake van homofobie en vrouwen of mensen met een beperking krijgen lang niet altijd dezelfde mogelijkheden. Samen met genderonderzoeker Åsa Ekvall, voer ik gesprekken met sporters, lokale clubs, bestuursleden en coaches. Daarbij zijn juist hun ervaringen belangrijk. Ik vind het aanmatigend als ik van tevoren ga bepalen wat discriminatie is. De vraag is welke vormen van uitsluiting of discriminatie ervaren zij zelf? In het gedachtegoed van Serres gaat het om de vraag hoe je het filosofisch abstracte concept kan vertalen naar het sportveld.”

Genderproblematiek
In zekere zin is sport een vorm van discriminatie. Sport categoriseert en selecteert immers continu. “Er is ook geen zuivere sport volgens Serres”, aldus Houterman. “Het is zeer de vraag of sport volledig zonder discriminatie kan bestaan. Genderproblematiek in de sport is een goed voorbeeld. Ik ben zeer ontevreden over wat de academische filosofie hierover tot nu toe heeft gebracht. Ze presenteren een argument voor uitsluiting van trans vrouwen in de vrouwencategorie op basis van één enkel principe zoals fair play, en zijn nauwelijks geïnteresseerd in hoe sporters dit zelf ervaren. Ik denk dat het een open vraag moet zijn: welke sport vinden we wenselijk? Welke sport leren we aan onze kinderen? De opinies hierover lopen natuurlijk uiteen, maar het gaat er in de discussies niet om dat je de ander probeert te overtuigen van je eigen standpunt. Probeer je in te leven in de gedachten van de ander en daarvan te leren.”

Serres biedt volgens Houterman een nieuw perspectief: “Hij liet zien dat bepaalde zaken gekoppeld waren aan verschillende tijdsbeelden. Als je naar de gehele geschiedenis kijkt, vanaf de big bang tot nu, vanaf de eerste organismen tot nu, is de periode dat we een mannetje en een vrouwtje nodig hadden voor de voortplanting relatief nieuw. Vanuit die gedachte kun je stellen dat het idee van twee separate geslachten onderdeel is van een tijdsbeeld. Op die manier kun je vanuit een ander perspectief naar de problematiek kijken: lichamen zijn in ontwikkeling, ze verliezen eigenschappen en krijgen andere bij. In mijn gesprekken met sportorganisaties krijg ik best vaak te horen dat filosofie nodig is voor het ontwikkelen van duurzaam sportbeleid. Het biedt geen pasklare oplossing, maar het leidt tot een open gesprek over de vraag hoe we het kunnen inrichten als we echt een inclusieve sport willen, ook voor gemarginaliseerde groepen.”