door: Bas Kammenga | 17 juni 2021

De vaderlandse voetbalbibliotheek is een literatuurstudie rijker. Eén met een typisch Nederlands onderwerp: ‘De Hollandse school van het totaalvoetbal’. In het boek geeft auteur Rob Siekmann een wetenschappelijke duiding van de ontstaansgeschiedenis van het fenomeen en neemt de lezer mee in de doorontwikkeling van de speelstijl die is uitgegroeid tot de heersende spelopvatting van het hedendaagse voetbal.

De schrijver vertelt hoe hij op het idee kwam om deze literatuurstudie aan het papier toe te vertrouwen: “Ik lees veel sportboeken en ook voetbalboeken. Twee jaar geleden kwam het boek ‘Buitenkant links’ van Willem van Hanegem uit en dat gaat onder meer over tactiek. Hij vond totaalvoetbal een onzinterm van journalisten, die veel te gewichtig was gemaakt en op het WK van 1974 al doende was ontstaan. Die uitspraak heeft me tot de overtuiging gebracht dat er een boek moest verschijnen over totaalvoetbal.”

Ontwikkelaars
Siekmann was door een eerdere publicatie over Cruijff al behoorlijk ingevoerd in het thema en ging grondig te werk. “Zoals een wetenschapper dat doet, ben ik honderden boeken doorgegaan op dit begrip. Er kwam veel meer naar boven dan ik ooit had vermoed. Op basis van literatuur zijn de trainers Rinus Michels, Johan Cruijff, Valeri Lobanovski, Arrigo Sacchi, Louis Van Gaal, Pep Guardiola en in zekere zin ook Jürgen Klopp de ontwikkelaars van het totaalvoetbal. Elk van deze trainers heeft iets aan het concept toegevoegd, van de meevoetballende keeper tot ‘Gegenpressing’.”

“Andere grote namen als Leo Beenhakker, Guus Hiddink en Dick Advocaat zijn niet bij de ontwikkeling van het fenomeen betrokken geweest, maar wel nadrukkelijk in de toepassing. Hiddink heeft dat in Zuid-Korea gedaan door de hiërarchie in de ploeg te doorbreken. In het veld leverde de jongere speler de bal in bij de oudere speler. Hiddink concludeerde dat op die manier geen totaalvoetbal gespeeld kon worden.”

Tegenhangers
Volgens Siekmann is het totaalvoetbal min of meer uitontwikkeld. De term wordt dan ook nauwelijks meer gebruikt en de heersende trend is ‘totaalvoetbal-achtig’. “Maar je weet het nooit”, aldus Siekmann. De twee grote tegenhangers die wereldfaam hebben bereikt zijn ‘kick and rush’ en ‘catenaccio’. “Met het van oorsprong Engelse ‘kick and rush’ wordt opportunistisch gespeeld met lange ballen, diepte zoeken met hoge ballen, het gevecht om de tweede bal en het winnen van kopduels. En het aan Italië gelinkte ‘catenaccio’ is verdedigen op de eigen helft en dan heel snel uitbreken, ook wel countervoetbal genoemd.”

“Een leuke vondst is dat juist Arrigo Sacchi in Italië het totaalvoetbal heeft geïntroduceerd. Als jongeman kwam hij in Amsterdam als vertegenwoordiger in het schoenenbedrijf van zijn vader. Hij ging bij Michels kijken en dat was voor hem een eyeopener. Zo introduceerde hij het voetbal bij AC Milan en werd er succesvol mee. Sacchi verklaart de originele verdedigende speelwijze van Italianen met de volksaard. Zoals Nederland van nature altijd initiatief neemt en de wereldzeeën heeft bevaren. Nadeel is dat Nederland moeite heeft met een ‘Plan B’ (lees: ander systeem) omdat te geforceerd met ‘Plan A’ (totaalvoetbal) wordt gespeeld. Als het niet maximaal uitgevoerd wordt, wordt het droog en saai. Gaan alle ballen breed en terug naar de keeper. Vanuit de opbouw weer helemaal terug naar achteren. Initiatiefrijk en met elan en verrassing naar voren voetballen, dat is de basis. Als dat wegvalt, gaat het juist tegen je werken.”

Formaties
Het totaalvoetbal kan in alle formaties worden toegepast. “Cruijff zwoor bij 4-3-3, maar hij heeft ook wel eens gevarieerd in formaties. Bijvoorbeeld met een hangende spits van de linkerkant. Maar totaalvoetbal kan ook met 5-3-2 worden uitgevoerd, als de basisbeginselen maar uitgevoerd worden. ‘Je moet er niet staan, maar je moet er komen.’ Lopende mensen en dynamiek moeten aanwezig zijn. Het EK 1988 met Michels en een 4-4-2, het WK 2010 met bondscoach Bert van Marwijk en het WK 2014 met Van Gaal en 5-3-2. Veel is mogelijk, als er maar voldoende beweging in het elftal zit. Mét en zonder bal. Dat laatste is essentieel en veel fundamenteler dan die cijfercombinatie.”

Door wie werd Michels geïnspireerd? “Daarbij wordt Ernst Happel genoemd, die zou elementen als counterpressen en voorchecken hebben ingevoerd. In zijn periode bij Feyenoord had Happel bij ijshockey van HIJS Hokij in Den Haag het voorchecken opgemerkt en doorgevoerd in het voetbal. Maar het is toch vooral de wisselwerking tussen Michels en Cruijff. De speler Cruijff die luistert naar de trainer en Cruijff kan het in het veld naar zijn hand zetten en in de praktijk brengen. De vaders van totaalvoetbal zijn Michels en Cruijff in een coproductie. De opvolgers zijn doorontwikkelaars.”

Nog een boek
Voor wie is het boek interessant om te lezen? “Voor trainers en coaches is het interessant en sportjournalisten hebben er iets aan. Voor een publiek dat breed geïnteresseerd is in de tactiek. Als je je in het boek verdiept, heb je er echt iets aan. Het is zeker geen populair boek, maar voor een ingelicht voetbalpubliek. Voor wie meer wil weten over de historische achtergronden. Zo zijn er bijvoorbeeld ook invloeden van het Braziliaanse voetbal en is er zelfs een filosofische verklaring, vanuit onze historie als zeevaarders. Als klein land moesten we de wereld over en dat deden we dan ook.”

Siekmann schreef al meerdere boeken over spelregels en ook over Cruijff. En binnen enkele jaren volgt mogelijk nog een titel. “Ik ben inderdaad bezig met een nieuw boek. De werktitel luidt ‘De anderen over Cruijff: spelers, trainers, bestuurders’. Michael van Praag, Keje Molenaar, Arie Haan, Richard Witschge, ze hebben het allemaal over Cruijff in hun biografieën. Een opvallende speler die al een soort trainer was in het veld. Ik ben heel benieuwd wat er allemaal uitkomt. Hoogst interessant en het past in de ‘Cruijff-kunde’. Het zal nog wel een of twee jaar duren, voordat het af is.”

Voor meer informatie: De Hollandse School van het totaalvoetbal