Inzicht in werking van de hersenhelften helpt in coaching en training

door: Erwin Mortier

In de wereld van de sport zijn er diverse benaderingen om tot succes te komen. Soms gebeurt het dat bepaalde benaderingen recht tegenover elkaar komen te staan. Leidt dat tot nog meer succes?

De bodybuildingwereld kende in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw een sterke rivaliteit tussen de East Coast-benadering, gericht op het maximaliseren van spiermassa, versus de West Coast-benadering waar esthetiek centraal staat.

In diezelfde periode was er binnen het internationale voetbal een confrontatie tussen twee sterk contrasterende voetbalstijlen: het op Italiaanse leest geschoeide defensieve catenaccio versus het flexibele en aanvallende totaalvoetbal van Michels en Cruijff.

In de jaren tachtig en negentig werd er binnen de polstokhoogspringwereld een onderscheid gemaakt tussen de Franse school, gericht op techniek en souplesse, en de Russische school met vooral veel aandacht voor snelheid en explosiviteit.

Zo zijn er binnen de sport wellicht nog tientallen andere voorbeelden te noemen van sterk contrasterende benaderingen. Maar goed, laten we ons beperken tot bovengenoemde drie voorbeelden en een sprong maken naar het heden.

Door velen wordt momenteel Chris Bumstead als de meest indrukwekkende bodybuilder beschouwd omdat hij zijn indrukwekkende fysiek combineert met symmetrie en een perfecte balans tussen de afmetingen van zijn lichaamsdelen. Het Manchester City van Pep Guardiola won in 2024 de UEFA Champions League met voetbal dat zich kenmerkt door continu wisselende speelstijlen. Het aantal wereldrecords dat de Zweed Armand 'Mondo' Duplantis gesprongen heeft is niet meer op één hand te tellen, het staat momenteel op 6,26 meter door een uitzonderlijke combinatie van snelheid, kracht, souplesse en techniek.

Verschillen in waarneming en begrip vanuit twee hersenhelften
En dan vraag ik me af waarom er blijkbaar eerst sprake moet zijn van twee, of soms meer, sterk contrasterende benaderingen voordat deze benaderingen geïntegreerd worden en de sport op een hoger niveau gebracht wordt? Een groot deel van het antwoord op deze vraag lijkt gevonden te kunnen worden in het volgende boek: The master and his emissary – the divided brain and the making of the Western world (vertaling: 'De meester en zijn afgezant – het verdeelde brein en het ontstaan van de westerse wereld'). De schrijver van dit boek, Ian McGilchrist, is een Britse psychiater, literatuurwetenschapper, filosoof en neurowetenschapper en is vanuit deze brede achtergrond in staat gebleken om biologie en cultuur aan elkaar te linken. De kern van dit boek is dat de linker- en rechterhersenhelft verschillende manieren qua waarneming en begrip van de wereld hebben en dat de balans tussen deze twee manieren van denken cruciaal is voor een gezonde samenleving.

McGilchrist geeft in het voorwoord van zijn boek aan dat hij zich met dit onderwerp op glad ijs bevindt, omdat sinds de ontdekking ruim honderdvijftig jaar geleden dat onze grote hersenen uit twee helften bestaan er diverse wetenschappers geprobeerd hebben de reden hiervoor en het verschil tussen deze beide hersenhelften te verklaren. Zo is er nog steeds een wijdverbreid idee dat de linkerhersenhelft de logica en de rechterhersenhelft de creativiteit bevat.

Op basis van ruim vijftienhonderd wetenschappelijke bronnen geeft McGilchrist een uitgebreide uiteenzetting over de verschillen tussen beide hersenhelften. Zo neemt de linkerhersenhelft de wereld waar vanuit een nauwkeurige, gefocuste aandacht en wordt deze waarneming verwerkt tot kleine stukjes informatie die nauwkeurig geordend en gecategoriseerd worden. Deze reductionistische wijze leidt tot onpersoonlijke abstracties, waardoor wij als mens goed in staat zijn zaken te duiden door middel van woorden, modellen en theorieën.

Aan de andere kant neemt de rechterhersenhelft de wereld waar via een brede, open aandacht en verbindt zich continu met de wereld om deze zo goed mogelijk te ervaren. Deze holistische manier zorgt ervoor dat iemand beter en vooral ook diepgaander doorgrondt wat er op dat moment gebeurt en wat de gevolgen zijn voor alle betrokkenen.

Hersenbalk
Gelukkig kunnen beide hersenhelften goed samenwerken omdat zij met elkaar verbonden zijn door de hersenbalk. Een groot deel van de inzichten in de twee hersenhelften zijn te danken aan wetenschappers die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw onderzoek gedaan hebben naar patiënten die vanwege een neurologische aandoening chirurgisch een hersenbalkdoorsnijding hebben ondergaan.

Een mooi voorbeeld komt uit de prachtig geïllustreerde Atlas van ons Brein van Lara Wierenga en Dirma Janse. Zij beschrijven een epilepsiepatiënt die een hersenbalk-doorsnijding onderging, waardoor beide hersenhelften onafhankelijk van elkaar functioneerden. De onderzoeker plaatste een plank voor de persoon die de gezichtsvelden van beide ogen van elkaar scheidden. Het rechteroog is namelijk verbonden met de linkerhersenhelft en het linkeroog met de rechterhersenhelft. De onderzoeker liet eerst een plaatje van een hond zien in het rechtergezichtsveld, wat dus verwerkt werd door de linkerhersenhelft. De patiënt vertelde meteen dat hij een hond zag. Vervolgens werd een plaatje van een lepel in het linkergezichtsveld getoond, waarna er geen reactie volgde. Toen de onderzoeker de patiënt vroeg om met zijn linkerhand op een knop te drukken wanneer hij een plaatje zag, lukte dat wel. Dit bewees dat de rechterhersenhelft de lepel wel waargenomen had, maar daar geen betekenis aan kon geven behalve dat dit een signaal was richting de motorische hersenschors.

Neurocognitieve materie
Betekent dit dat de linkerhersenhelft slim en de rechterhersenhelft dom is? Absoluut niet. Stel je gesprek voor tussen twee personen, waarbij de eerste persoon ziet dat er behoorlijk wat zweetdruppels op het voorhoofd van de tweede persoon staat en deze gesprekspartner aangeeft 'dat het best wel warm is'. In het (fictieve) geval dat de eerste persoon alleen een functionerende linkerhersenhelft heeft, zal deze dit beamen, de thermometer checken en aangeven 'dat het momenteel 22,3 graden Celsius is'. Van een (fictief) persoon met alleen een functionerende rechterhersenhelft kan een compleet andere reactie verwacht worden, namelijk dat deze begrijpt dat de andere persoon een hint geeft dat het wellicht nodig is om een raam open te zetten.

Voor mezelf heb ik deze ingewikkelde neurocognitieve materie als volgt vertaald: de linkerhersenhelft is geneigd om zaken terug te brengen tot de essentie waardoor deze een gebeurtenis beter kan duiden en benoemen, maar kan in dat proces wel het contact met de werkelijkheid verliezen en daardoor wereldvreemd worden. De kracht van de rechterhersenhelft is dat deze continu in verbinding staat met de werkelijkheid die zich op dat moment manifesteert, de context, waardoor deze voortdurend in kan spelen op de mogelijkheden die de wereld op dat moment biedt, maar is niet in staat om dit te expliciet te duiden.

Ervaren succescoaches
Wat heeft bovenstaande uiteenzetting te maken met de botsing tussen de trainingsvisies, zoals we deze bijvoorbeeld in de bodybuildingwereld, het voetbal en het polsstokhoogspringen gezien hebben? Mijn ervaring is dat wanneer er een vraag gesteld wordt aan een trainer of coach die al lange tijd succesvol is, deze vaak niet direct een antwoord geeft. Over het algemeen zie ik qua reacties twee varianten. Soms wordt er wel een antwoord geformuleerd, maar wordt deze ingeleid met de woorden 'Tja, dat hangt er vanaf. Als….' en volgt er een uitgebreide beschouwing van wat mogelijke oplossingen zouden zijn. In het andere geval geeft zo’n ervaren succescoach überhaupt geen antwoord omdat er zoveel tegenvragen gesteld worden dat het gesprek uiteindelijk afdrijft naar een ander onderwerp.

Zeg ik hiermee dat ervaren succescoaches vaag zijn, wellicht om hun succesformule niet prijs te geven? Absoluut niet. Sterker nog, mijn ervaring is dat hun succesformule bestaat uit het in staat zijn om met hun rechterhersenhelft te werken met de situatie die zich op dat moment ontvouwt, de context, en dat razendsnel weten te combineren met de lessen, modellen en inzichten die zij op basis van hun eerdere ervaringen in hun linkerhersenhelft gecreëerd hebben.

Volgens Théraulaz en Hippolyte (2022) komt creativiteit voort uit het optimaal combineren van de linker- en rechterhersenhelft. Van de wetenschapper (linkerhersenhelft) en de kunstenaar (rechterhersenhelft). Maar zoals dat zo mooi in het Engels gezegd wordt: context matters, ofwel: bij effectief handelen moet de rechterhersenhelft de leiding nemen. Daarmee beweer ik niet dat ervaren succescoaches geen uitgangspunten of modellen voor succes hanteren. Echter ik zie wel dat zij het dan vaak over onderwerpen hebben als cultuur of mindset en zeker niet over een magische oefening, een ingenieus trainingsplan of een nieuwe supertechniek. Daarvoor kan je het beste naar Instagram of TikTok gaan waar deze oefeningen, trainingsplannen en technieken gepresenteerd worden als het pad naar succes.

En daar schuilt voor de jonge, ambitieuze coach het gevaar. Wanneer bij hen de linkerhersenhelft de leiding neemt door een model van de wereld als uitgangspunt van waarnemingen te nemen, zal de waarneming vanuit de rechterhersenhelft daardoor selectiever worden. De wereld wordt dan gezien door een gekleurde bril waardoor deze eenzijdiger waargenomen wordt. De magische oefening moet nog beter uitgevoerd worden, het ingenieuze trainingsplan heeft nog meer diepgang nodig en de supertechniek moet nog beter ingeslepen worden.

Sport als afspiegeling van de samenleving
Zoals zo vaak vormt sport een uitstekende afspiegeling van de samenleving. McGilchrist betoogt dat de huidige westerse samenleving sinds omstreeks 1870 lijdt onder een toenemende dominantie van de linkerhersenhelft waardoor bureaucratie, contractualisering en polariserende wereldbeelden meer ruimte krijgen. Terwijl volgens hem juist de rechterhersenhelft de meester moet zijn om een coherente, menselijke, zich verder ontwikkelende samenleving te creëren. En laten onze succescoaches daar over het algemeen een meester in zijn.

In dat opzicht zou het wellicht een idee zijn een podium te creëren voor deze ervaren succescoaches zodat zij vaker als klankbord kunnen fungeren voor jonge coaches, managers en politici. Vanuit een cultuur van nuance, samenwerking en het samenbrengen van diverse perspectieven. Dus sport niet alleen als middel voor het verbeteren van maatschappelijke cohesie en een betere volksgezondheid, maar ook voor een gezonder management en bestuur. Wat een prachtige en uitdagende ambitie.

De inzichten van McGilchrist vormen een deel van de ActionTypes-benadering. Meer weten? Ga naar www.actiontype.nl en meld je aan voor de cursus Praktisch werken met ActionTypes® in maart en april 2025.

Erwin Mortier is docent bij Fontys Sport en Bewegen in Eindhoven en de ActionTypes Academy Nederland. Naast zijn rol als docent is Mortier al ruim 20 jaar actief als atletiekcoach op nationaal en internationaal niveau.