door: Thijs Feuth

Niet voor de eerste keer kondigt de International Association of Athletics Federations (IAAF) aan een regel in te voeren om vrouwen met hoge testosteronwaarden uit te sluiten van competitie als ze geen hormoonbehandeling willen ondergaan. Eerder is de IAAF door Court of Arbitration for Sports (CAS) op de vingers getikt omdat er geen wetenschappelijke grondslag was voor een dergelijk beleid. Nadat recent in British Journal of Sports Medicine een artikel is verschenen waarin, in de onderzochte groep relatief hoge waarden van testosteron geassocieerd waren met 1,8% (op de 800 m) tot 4,5% (bij kogelslingeren) betere prestaties. Ook op de 400 m, 400 m horden en polsstokhoogspringen zou er sprake zijn van voordeel.¹

De discussie is actueel vanwege Caster Semenya, die niet alleen in het oog loopt vanwege haar wereldprestaties, maar ook vanwege een uiterlijk met mannelijke trekken. Haar medische gegevens over het geslacht zijn in 2009 naar de Australische pers gelekt: ze zou zowel mannelijke als vrouwelijke trekken hebben en testosteronwaarden hebben die beduidend hoger liggen dan normaal voor vrouwen.² De haast die IAAF sinds Semenya’s doorbreken heeft met de zaak en de verschillende pogingen haar uit te sluiten van competitie in het vrouwenveld suggereert dat het de IAAF vooral te doen is om deze specifieke atlete, hoewel het beleid ook gevolgen heeft voor andere vrouwen. 

Nadat Semenya goud had gewonnen op de wereldkampioenschappen van 2009, werd ze tot in 2010 uitgesloten van competitie in afwachting van een geslachtstest, hoewel deze in het geheim al was uitgevoerd door de Zuid-Afrikaanse atletiekbond. Vanaf juli 2010 mocht Semenya weer deelnemen aan competities, maar in 2011 had de IAAF al een regel klaar om Semenya tot behandeling te verplichten. Nadat die regel in 2015 door het CAS werd verworpen vanwege gebrek aan wetenschappelijke grondslag voor het beleid, haastte de IAAF zich om in 2017 een studie te publiceren waarin hoge testosteronwaarden geassocieerd zijn met betere prestaties.

Toestemming atleten ontbreekt
De publicatie roept ten eerste vragen op met betrekking tot de benodigde informed consent: hebben de atleten toestemming gegeven om hun data te gebruiken voor deze studie die (aangezien uitgevoerd door IAAF) bovendien bedoeld was om atleten uit te sluiten van competitie? Waren zij voldoende geïnformeerd over de eventuele consequenties? Het lijkt me vrijwel uitgesloten dat de atleten daadwerkelijk goedgeïnformeerd en in vrijheid toestemming hebben gegeven voor dit onderzoek, dat uitgevoerd is door dezelfde organisatie als die op grond van de uitkomsten dezelfde atleten dreigt uit te sluiten. Het onderzoek voldoet daarmee niet aan de vereisten van Good Clinical Practice en de Verklaring van Helsinki.

Daarnaast maak ik me zorgen om de presentatie van de data en de interpretatie van de uitkomsten. Zo zijn de genoemde getallen van 1,8% tot 4,5% voordeel op enkele onderdelen niet berekend voor vrouwen met abnormaal hoog testosteron, maar is berekend over de hoogste 1/3 van alle waarden die gemeten zijn, ten opzichte van de laagste 1/3 van metingen. Waarom is er gekozen voor deze hoogst ongebruikelijke indeling in tertielen (indeling in eenderden)? De statistiek is bedreven op metingen en niet op personen, zodat waarschijnlijk personen meervoudig vertegenwoordigd zijn in de studie. Dat lijkt een kunstje om de bevindingen op kunstmatige wijze statistisch significant te krijgen. 

'Studie is statistisch een puinhoop'
Het totaal aantal metingen (2127) is indrukwekkend, maar per atletiekonderdeel zijn dat er helemaal niet veel. Zo zijn er voor ‘vrouwen 400 m’ slechts 67 metingen verricht, waarvan waarschijnlijk meerdere metingen afkomstig zijn van Semenya. Voor een betrouwbare analyse zouden overigens de metingen van Caster Semenya eigenlijk niet mee mogen worden genomen, aangezien haar geval de specifieke aanleiding was om het beleid te veranderen en dus deze studie uit te voeren, al zal de IAAF dat natuurlijk ontkennen. Vrouwen die testosterondoping gebruikten werden niet uitgesloten van de analyse.

Ik ben lang niet de enige die zich zorgen om maakt om de kwaliteit van de studie. Professor Andrew Gelman van Columbia University stelt dat de studie statistisch een puinhoop is. De methodiek en de toegepaste statistische testen passen niet bij het doel van de studie en bij het type data.³

Al met al zijn de gepresenteerde getallen helemaal niet relevant voor gevallen als Caster Semenya. Logisch, want onder de tweeduizend metingen waren slechts negen vrouwen met een vergelijkbare afwijking als Caster Semenya, veel te weinig om statistisch bewijs te leveren. De IAAF wil de regel – niet geheel toevallig – aanvankelijk alleen laten gelden voor de afstanden waar Semenya goed op uit de voeten kan.

Het grootste bezwaar tegen de regel heeft echter niets met de studie te maken. Caster Semenya is een vrouw, en als zodanig zullen we haar moeten accepteren. De gedachte dat ‘gewone vrouwen’ door ‘bijzondere vrouwen’ als Semenya geen kans maken ooit het wereldrecord te verbreken, is een onjuiste redenering. Gewone mensen maken nu eenmaal per definitie geen kans op olympische titels of wereldrecords – die zijn nu eenmaal voorbestemd aan de uitzonderingen, of het nu om testosteron gaat of om andere, onbekende factoren. Dat we testosteron toevallig meten om mensen op doping te betrappen, wil nog niet zeggen dat je die uitslagen mag gebruiken om van mensen te zeggen of ze wel of niet in de vrouwencategorie thuishoren.

Al met al zijn de ethische en statistische aspecten van de zogenaamnde key study waar de IAAF haar nieuwe regel op baseert dus zeer bedenkelijk. Had dit onderzoek wel uitgevoerd mogen worden? Eerst zullen deze kwesties eens onder de loep moeten worden genomen voordat de nieuwe regel kan worden ingevoerd. Niet voor niets is er dus veel kritiek op de nieuwe poging van IAAF om Semenya uit te sluiten, zowel uit wetenschappelijke, als uit politiek-maatschappelijke hoek. Zo wordt er - niet verwonderlijk - gerept over onverholen racisme.⁴ Hoe dan ook, alles wijst erop dat het de IAAF erom te doen is om de vrouw Caster Semenya koste wat het kost uit te sluiten van competitie onder vrouwen.

Bronnen: 

1. Stéphane Bermon, Pierre-Yves Garnier. Serum androgen levels and their relation to performance in track and field: mass spectrometry results from 2127 observations in male and female elite athletes. British Journal of Sports Medicine; 51: 1309-1314.
2. M. Hurst. Caster Semenya has male sex organs and no womb or ovaries, 11 Sept 2009. The Daily Telegraph (Sydney, Australia).
3. Andrew Gelman. Publish raw data and your speculations, and let other people do the analysis: track and field edition. (geraadpleegd op 2 mei 2018).
4. Andy Bull. IAAF accused of blatant racism over new testosterone regulations. 27 April 2018 The Guardian (Verenigd Koninkrijk). 

Thijs Feuth (1981) studeerde geneeskunde aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde aan de Universiteit Utrecht. Hij werkt als arts op de afdeling longziekten van Centraal Ziekenhuis van Lapland, Rovaniemi, Finland. Daarnaast is hij bekend als marathonloper en als schrijver van opinies en romans. Zijn meest recente boek ‘Achter de rug van God’ verscheen in 2017 bij De Arbeiderspers.