door: Bram Brouwer

Op 1 februari 2018 sprak het Court of Arbitration for Sport (CAS) 28 van 42 Russische sporters vrij van dopinggebruik. Daarmee werd ook hun levenslange schorsing voor de Olympische Spelen opgeheven, zodat ze in principe mochten deelnemen aan de Winterspelen in Pyeongchang die zeven dagen later zouden beginnen. Volgens de arbiters van het hooggerechtshof in de sport had het Internationaal Olympisch Comité (IOC) dopinggebruik bij deze atleten onvoldoende aangetoond. Ook kregen ze de olympische medailles terug, die hen waren afgenomen. Bij elf andere Russische atleten werd de schorsing teruggebracht van levenslang tot één olympiade (vierjarig tijdperk tussen twee opeenvolgende Olympische Spelen), De zaak van de drie overige atleten werd aangehouden. IOC-voorzitter Thomas Bach liet duidelijk blijken dat zijn organisatie ‘not amused’ was met dit gezichtsverlies.^1-5 Deze column bespreekt de reactie van het IOC en de consequenties daarvan.

Dat de 28 Russische atleten zijn vrijgesproken door een gebrek aan bewijs betekende volgens de algemeen secretaris van het CAS niet dat ze onschuldig zijn. Althans, dat had hij volgens een persverklaring van het IOC opgemerkt bij het bekendmaken van het vonnis. Het IOC greep deze opmerking onmiddellijk aan om de 28 Russen alsnog schuldig te verklaren en van de Winterspelen te weren.⁴

Geen uitnodiging
Er was wel degelijk voldoende bewijs, aldus de IOC-voorzitter. De 28 atleten werden volgens hem vrijgesproken door procedurefouten.³ Het IOC dacht daarmee een tweede rechtvaardigingsgrond te hebben om de 28 alsnog van de Winterspelen te weren. Maar, vervolgde Bach, wij sluiten ze niet uit. Ze worden simpelweg niet uitgenodigd.⁵

Bachs opmerking over procedurefouten is opmerkelijk. Het CAS-vonnis vermeldt daar niets over.⁶ Dat spreekt duidelijk over onvoldoende bewijs om dopinggebruik overtuigend aan te tonen. Met andere woorden, uitgaande van het CAS-vonnis spreekt de IOC-preses onwaarheid. Ik zeg vooralsnog niet dat hij liegt ofwel bewust onwaarheid spreekt. Dat kan ik niet beoordelen. Ik kan niet in Bachs hoofd kijken om te zien wat hem motiveerde.

Psychologisch fenomeen
Er lijkt bij Bach sprake te zijn van wat psychologen geloofsvolharding (belief perseverance) noemen: de neiging van mensen te blijven geloven in een eenmaal ingenomen standpunt, ook bij sterk tegenbewijs. Er treedt dan een ander psychologisch fenomeen in werking, bevestigingsvertekening (confirmation bias), ofwel de neiging van mensen alleen te zoeken naar bevestiging van hun overtuiging. Informatie die daar strijdig mee is wordt genegeerd, gebagatelliseerd of zo verdraaid dat ze alsnog bij hun oorspronkelijke overtuiging past.^7-9 

Die bevestigingsvertekening wordt versterkt door een derde psychologisch fenomeen, het congruentie-effect (congruity effect). Dat is de neiging van mensen om meer aandacht te besteden aan informatie die congruent is (overeenstemt met) hun bestaande overtuigingen dan aan informatie die daar incongruent mee is.^7-8 In de huidige discussies over sociale media noemen we dat de filterbubbel. Je krijgt de incongruente informatie dan niet eens meer te zien.

Tunnelvisie
De hiervoor besproken psychologische fenomenen zijn belangrijke aspecten van wat we in de dagelijkse praktijk tunnelvisie noemen, een verschijnsel dat vooral in gesloten gemeenschappen veelvuldig optreedt. In de titel van zijn boek omschrijft hoogleraar rechtspsychologie Eric Rassin tunnelvisie als: ‘Waarom ik altijd gelijk heb.’⁷ Hoewel de drie genoemde psychologische fenomenen vaak onbewust verlopen, is het ook mogelijk dat Bach bewust onwaarheid sprak en dat rechtvaardigt als een leugen voor de goede zaak: de oorlog tegen doping, die koste wat kost gewonnen moet worden.¹⁰

In oorlogen is de waarheid immers altijd het eerste slachtoffer. Bachs bewering dat dit vonnis de strijd tegen doping ondermijnt, lijkt deze visie te ondersteunen.¹ Niet de waarheid, maar het winnen van die oorlog lijkt het belangrijkste te zijn. Mochten de 28 Russen daar het slachtoffer van zijn, dan is dat collateral damage en dat hoort nu eenmaal bij oorlogen.

Onschuld niet bewijsbaar
Als de CAS-secretaris heeft gezegd dat de Russen ‘slechts’ werden vrijgesproken bij gebrek aan bewijs, maar dat dat hun onschuld niet aantoont, dan heeft hij gelijk. Hij vergat daarbij te vermelden dat dat voor iedere uitspraak van iedere rechter geldt, dus ook voor de CAS-arbiters. Onschuld is namelijk niet bewijsbaar.

Met zijn stelling ‘zwanen zijn wit’ liet de bekende filosoof Karl Popper uit de twintigste eeuw zien hoe dat werkt. Zelfs als alle zwanen die u ooit zag wit waren, heeft u volgens Popper de stelling ‘zwanen zijn wit’ niet bewezen. Mogelijk was, is of zal er ooit ergens een anders gekleurde zwaan zijn. Maar vindt u één zwarte zwaan, dan is de stelling ‘zwanen zijn wit’ weerlegd. Of zoals Popper het noemde: gefalsificeerd.

Onschuld in twijfel trekken
Vervang de witte zwanen door onschuldig en de zwarte door schuldig en pas Poppers falsificationisme vervolgens toe op juridische kwesties zoals de schuld/onschuld van de 28 Russische sporters. Evenals het onmogelijk is de stelling ‘zwanen zijn wit’ te bewijzen, is het onmogelijk de stelling ‘de atleten zijn onschuldig’ te bewijzen. Er is immers altijd wel een redenering te bedenken die hun onschuld in twijfel trekt.

Een pregnant voorbeeld van zo’n redenering zagen we in de casus van Lucia de B., waarin deze Haagse verpleegkundige levenslang kreeg voor zeven moorden. Om zijn requisitoir te onderbouwen redeneerde de Officier van Justitie (OvJ) dat er weliswaar geen bewijs was dat Lucia de moorden pleegde, maar dat dat juist haar schuld bewees. Immers, zo betoogde de OvJ, Lucia was zo slim, dat ze al het bewijs had verduisterd.¹¹

Juridische dwaling
Het is verbazingwekkend dat deze redenering stand hield tot bij de Hoge Raad. Pas nadat emeritus hoogleraar wetenschapsfilosofie Ton Derksen een boek schreef over de redeneerfouten in deze casus werd duidelijk dat Lucia’s veroordeling één van de grootste juridische dwalingen in de Nederlandse rechtsgeschiedenis is. In een herzieningsproces werd de verpleegkundige vrijgesproken. Er was helemaal geen moord gepleegd. Lucia’s enige ‘fout’ was dat ze als verpleegkundige in de buurt was als terminale patiënten overleden, precies zoals haar professie dat vereist.¹¹ Jaren later hield de OvJ nog vast aan Lucia schuld (geloofsvolharding).

Terug naar de Russische atleten. Om hun schuld aan te tonen moet de stelling ‘de atleten zijn onschuldig’ worden gefalsificeerd met een zwarte zwaan c.q. overtuigend bewijs van schuld. Dat bewijs kon het IOC blijkbaar niet leveren. Tot dan zijn de 28 Russen onschuldig. 

De optie de verdachte(n) vrijspreken op basis van gebrek aan bewijs, maar ze toch niet onschuldig (dus schuldig) verklaren bestaat in moderne rechtsstaten niet. Die optie wordt slechts gehanteerd in dictatoriale regimes en in omgevingen waarin men coûte que coûte wil vasthouden aan een bestaand geloof (geloofsvolharding). Zo worden mensen met gefundeerde kritiek op het antidopingbeleid van het IOC c.q. de WADA geweerd uit de besloten gemeenschappen die deze organisaties vormen.^12-14

Kritiek op Popper
Hoewel naar mijn oordeel Poppers falsificationisme juist is, is ze niet altijd praktisch. Onder andere in strafrecht zaken (waaronder dopingkwesties) is het vaak onmogelijk de smoking gun (zwarte zwaan) te vinden. Dat zou betekenen dat veel verdachten onterecht vrijuit zouden gaan. De praktijk vraagt dan ook vaak om een andere inductieve aanpak waarin we naast het schuldscenario (de verdachte heeft het gedaan) één of meer onschuldscenario’s formuleren. Dat zijn plausibele alternatieve scenario’s die zeggen hoe het ook gegaan kan zijn, zonder dat de verdachte schuldig is.^15-17

Vervolgens beoordelen we aan de hand van alle bewezen feiten welk scenario het meest aannemelijk is. We spreken dan niet meer over welk scenario waar is, maar over welk scenario waarschijnlijk is.^{15 en 17} Het blijft dan nog steeds mogelijk dat een van de andere scenario’s, of zelfs een nog niet overwogen scenario, de ware toedacht beschrijft. Er is dan sprake van een juridische dwaling zoals bij Lucia de B. Maar als we de juiste regels voor waarheidsvinding hanteren, worden die dwalingen tot het minimum beperkt.

Voorbeeld: affaire Chris Froome
Als voorbeeld voor de hiervoor besproken aanpak gebruiken we de affaire met salbutamol van wielrenner Chris Froome. In het schuldscenario gebruikte de Brit een overdosis salbutamol als doping. Dat zou blijken uit een te hoge concentratie salbutamol in zijn urine. Een uitgebreide analyse liet echter zien dat er ten minste vier plausibele alternatieve scenario’s denkbaar zijn, die ook tot te hoge waarden salbutamol in Froomes urine leiden, zonder dat doping daar een rol bij speelt.¹⁸ We beoordelen dan in totaal vijf scenario’s 

• Het schuldscenario
  Froome gebruikte salbutamol als doping.
   
• Alternatief 1
  Door omgevingscondities was astmapatiënt Froome genoodzaakt meer pufjes salbutamol te gebruiken dan normaal, waardoor de concentratie salbutamol in zijn urine de WADA-drempelwaarde overschreed. Ter verduidelijking: bij een astma-aanval geen pufje nemen, is voor astmapatiënten geen optie en kan zelfs dodelijk zijn.
   
• Alternatief 2
  Door uitdroging nam de salbutamol-concentratie in Froomes urine toe tot boven de door de WADA toegestane waarde.¹⁹
   
• Alternatief 3
  De test waarmee de salbutamolwaarde in Froome urine werd vastgesteld, is onbetrouwbaar. Een studie van het centrum voor medicijnenonderzoek van de Universiteit van Leiden liet zien dat in 15,4 procent van de tests de uitkomst tot vier maal hoger was dan de WADA-drempelwaarde, zonder dat er sprake was van een overdosis salbutamol (doping).²⁰
   
• Alternatief 4
  Op de Training and Competing in the heat Conference in maart 2014 in Doha (Qatar) pleitte Roger Palfreeman, toenmalig teamarts van Sky, voor functionele dehydratie. Door vochtverlies worden renners dan lichter, waardoor ze volgens de arts sneller kunnen klimmen. Dat kan een oorzaak zijn voor de dehydratie uit alternatief twee. Hoewel dit naar mijn oordeel een stupide gedachtegang is, heeft het niets te maken met wat de WADA onder doping verstaat.

Discrimineren
Met andere woorden, de hoge salbutamol-concentratie in Froomes urine past bij alle vijf scenario’s, zodat die concentratie alleen niet tussen de scenario’s kan discrimineren en derhalve doping niet kan bewijzen.

Bovenstaande kritiek op Poppers falsificationisme laat naar mijn oordeel onverlet dat ze aan de basis staat van wat juristen de presumptie van onschuld noemen. Ofwel de verdachte is onschuldig tot zijn of haar schuld overtuigend is aangetoond. Als we in de hiervoor besproken inductieve methode het schuldscenario als waarschijnlijk accepteren, is dat niet een zwarte zwaan. Maar die zwaan moet wel zo donkergrijs zijn dat ze overduidelijk gediscrimineerd kan worden van de witte zwanen en daarmee de waarschijnlijkheid van het schuldscenario rechtvaardigt. Maar, zoals gezegd, de kans op een juridische dwaling blijft dan bestaan. Bij de 28 Russische atleten was de zwaan niet grijs genoeg.

Objectief en onafhankelijk?
Volgens haar eigen reglement dient het CAS objectieve en onafhankelijke beslissingen te nemen in sportkwesties.²¹ Maar als de algemeen secretaris bij het bekendmaken van het vonnis zegt dat de vrijspraak de onschuld van de atleten niet aantoont⁵ - zonder te melden dat dit voor iedere vrijspraak geldt - is dat zo’n sterk sturende uitspraak die de objectiviteit van dit hoogste rechtsprekende orgaan in de sport ernstig ter discussie stelt. Dat is zeer verontrustend voor atleten die voor een eerlijke behandeling van hun dispuut afhankelijk zijn van het CAS. Een alternatief hebben ze niet.

Dat de olympische beweging, bij monde van haar voorzitter Thomas Bach, teleurgesteld was over het CAS-vonnis is te begrijpen.¹ Maar het vervolg van Bachs betoog was verbijsterend. ‘Als het CAS dit soort uitspraken doet’, aldus de IOC-preses, ‘dan is het de hoogste tijd dat we het CAS grondig hervormen’.^{1,2 en 5} Met andere woorden, als het CAS voor het IOC ongewenste uitspraken doet, dan moeten we het CAS zo hervormen dat het alleen nog door het IOC gewenste uitspraken doet. Van enige zelfreflectie bij het IOC lijkt geen sprake te zijn.

Tegenaanval
Ook deze redenering past slechts bij dictatoriale regimes en bij groeperingen die alles doen om hun geloof in stand te houden. Met zijn uitspraak over hervorming van het CAS zet IOC-voorzitter Bach ook de onafhankelijkheid van dit rechtsorgaan op losse schroeven. Dat versterkt mijn verontrusting voor atleten die afhankelijk zijn van het CAS-oordeel.

Verder zegt Bach dat zijn organisatie in de tegenaanval zal gaan.^{1 en 3} Na het bestuderen van het vonnis sluit hij niet uit dat het IOC een zaak aanspant bij de Zwitserse federale rechtbank. Hiermee toont het IOC aan geen vertrouwen te hebben in het door henzelf opgerichte hooggerechtshof voor sportzaken. Dat is opmerkelijk, omdat ze die vertrouwensvraag nooit stelden bij twijfelachtige uitspraken die in het nadeel van hun opponenten uitvielen. Bijvoorbeeld de veroordeling van Alberto Contador voor 0,00000000005 gram clenbuterol in zijn urine. In die zaak verklaarden de CAS-arbiters dat de Spaanse wielrenner niet bewust doping gebruikte, maar veroordeelden hem daar toch voor.^{22 en 23}

Angst voor Yara van Kerkhof
Ik vraag mij af hoeveel dopingkwesties, waarin atleten zich bij het CAS moesten verantwoorden, negatief zijn beïnvloed door vooringenomenheid en afhankelijkheid van dit rechtsorgaan en in hoeverre die beïnvloeding na de dreigende woorden van Bach is versterkt.

Ik houd mijn hart dan ook vast voor Yara van Kerkhof. Onafhankelijk deskundigen stelden, in opdracht van de internationale schaatsunie ISU, vast dat de afwijkende bloedwaarden in haar biologisch paspoort een andere aanwijsbare oorzaak hadden dan doping. De WADA, met een nauwe band met het IOC, was het hier niet mee eens. Als gevolg moet de Nederlandse schaatsster en zilveren medaille winnares in Pyeongchang zich alsnog verantwoorden bij het CAS.²⁴

Van Kerkhof denkt dat de waarheid daarbij alles overwint.²⁴ Ik twijfel daar ernstig aan. Van Kerkhofs waarheid kan wel eens een andere waarheid zijn dan die van het CAS, de WADA en het IOC. We zagen immers al dat onschuld onbewijsbaar is en dat geen bewijs zomaar hét bewijs kan worden.

Noten

1. NOS (2018, 04-02). Bach haalt uit naar CAS: besluit schaadt strijd tegen doping
2. Paauwe, Chr. (2018, 04-02-). Bach: beslissing CAS over dopinggebruik Russen ‘teleurstellend’. NRC.
3. Stouwdam, H. (2018, 02-02). Wat nu te doen met de 28 Russen. NRC.
4. Volkers, J. (2018, 02-02). Vrijgepleit door het CAS, geschorst door het IOC. De Volkskrant.
5. Volkers, J. (2018, 02-02). Rehabilitatie Russische sporters verbijstert IOC. De Volkskrant
6. CAS (2018) 18/02 Award: Ahn et al. v. International Olympic Committee
7. Rassin, E. (2007). Waarom ik altijd gelijk heb: Over tunnelvisie. Schiedam: Scriptum Psychologie. isbn: 9789055945634
8. Weusten, S. (2013). Hoe we ons zelf voor de gek houden: ABC van denkfouten. Amsterdam: De Argumentenfabriek.
9. Brouwer, B. (2008). Doping als drogreden: De cyclus van bevestigingsvertekening en zelfbevestigende voorspellingen van doping in de wielersport. (Master thesis), Open Universiteit, Heerlen, Nederland.
10. Møller, V. (2010). The ethics of doping and anti-doping: Redeeming the soul of sport? Abingdon: Routledge. isbn: 978-0-415-48466-4
11. Derksen, T. (2006). Lucia de B.: Reconstructie van een gerechtelijke dwaling. Diemen: Uitgeverij Veen-Magazines. isbn: 978-90-851-048-6
12. Kuipers, H. (2012). Van start op twee linker schaatsen: Autobiografische vertellingen. Rotterdam: Uitgevers 2010. isbn: 9789490951115
13. Lucas, N. (2018, 16-05). Dopingzondaar? Zo helder is het niet, Trouw.
14. Vermij, P. (2016). Antidoping: Geldverslindende strijd tegen placebo's. Skepter, 2016(2), 29-31.
15. Derksen, T. (2010). De ware toedracht: Praktische wetenschapsfilosofie voor onderzoekers. Diemen: Uitgeverij Veen-Magazines BV. isbn: 978-90-8571-389-0
16. Koppen, P. J. v. (2011). Overtuigend bewijs; Indammen van rechtelijke dwalingen. Amsterdam: Nieuw Amsterdam. isbn: 978 90 468 09747
17. Brouwer, B. (2018). Arthur Linton. Een 'dopingdode' uit het negentiende-eeuwse wielrennen en het WADA-antidopingbeleid. Rotterdam: 2010 uitgevers.
18. Brouwer, B. (2018) Chris Frooome en Salbutamol: Is de Brit schuldig aan dopinggebruik?Doping Academy.
19. Haase, C. B., Backer, V., Kalsen, A., Rzeppa, S., Hemmersbach, P., & Hostrup, M. (2015). The influence of exercise and dehydration on the urine concentrations of salbutamol after inhaled administration of 1600 μg salbutamol as a single dose in relation to doping analysis. Drugs Testing and Analysis, 8, 613-620. doi: 10.1002/dta.1828
20. Heuberger, J. A. A. C., Dijkman, S. C., & Cohen, A. F. (2018). Futility of current urine salbutamol doping. Britisch Journal of Clinical Pharmacology. doi: 10.1111/bcp.13619
21. CAS. (2017). Code of Sports-related Arbitration. In Force as from 1 january 2017. Laussane: Court of Arbitration for Sport.
22. CAS. (2012). FINAL AWARD 2012-02-06 Contador. Lausanne: Court of Arbritration for Sport.
23. Brouwer B. (2012) Waarheidsvinding. Doping Academy.
24. Stobbe, J. (2018, 16-05) Lot Van Kerkhof in handen van anderen. Leeuwarder Courant.

Dr. Bram Brouwer is ruim 35 jaar schaatstrainer en was een van de eerste gediplomeerde Nederlandse wielrentrainers. Hij heeft 15 jaar professioneel duursporters begeleid en is psychologie gaan studeren aan de Open Universiteit. Hier studeerde hij in 2009 cum laude af als arbeids- en organisatiepsycholoog op het onderwerp ‘Doping als drogreden’ en behaalde de basisaantekening sportpsychologie. Bram is gepromoveerd op zijn proefschrift ‘De mythe van de rode bloedcel’, waarin hij de argumenten onderzocht die zouden aantonen dat epo- en bloeddoping duurprestaties sterk bevorderen. Ook is Brouwer auteur, adviseur/coach en verzorgt hij lezingen over diverse onderwerpen. Voor meer informatie: brambrouwer@outlook.com of www.brambrouwer.nl. Twitter: @DrBramBrouwer