door: Maurice Leeser

Veel mensen leven in armoede in Nederland. En veel van hen hebben ook nog eens flink overgewicht. En staan, in meerdere opzichten, langs de lijn in plaats van ‘op het veld’. Eigen schuld, dikke bult! Of toch niet? 

Te weinig geld op de rekening: je werkt niet hard genoeg! Te veel kilo’s vet aan het lichaam: je eet te veel, elk pondje gaat door het mondje! Gediagnosticeerd met longklachten: je rookt al je hele leven! Deze adagia hebben ertoe geleid dat 40% van de Nederlanders vindt dat mensen die ongezond leven meer moeten betalen voor hun zorgpremie. Dit gebrek aan solidariteit is gebaseerd op de illusie dat alleen het individu verantwoordelijk is voor zijn/haar gedrag en keuzes. Een simplificatie van de werkelijkheid, heden ten dage schering en inslag.

Gezonde leefstijl
Want zou het inderdaad zo zijn dat mensen er bewust voor kiezen om in een achterstandswijk te wonen, om verslaafd te zijn of om een BMI van boven de 30 te hebben? Of naar een voedselbank te moeten, laaggeletterd te zijn of op de grond te slapen voor het aanmeldcentrum in Ter Apel? Ik denk van niet. De omstandigheden en de leefomgeving bepalen voor een groot deel de keuzes die we maken en deze zijn dus veel minder maakbaar en rationeel dan we neoliberaal denken. Zo gaat een lage maatschappelijke positie samen met een combinatie van voor de gezondheid ongunstige omstandigheden, zoals slechtere arbeidsomstandigheden, werkloosheid, financiële problemen, chronische stress, gebrek aan zelfvertrouwen en slechtere woonomstandigheden. En deze leefomgeving en de bijbehorende verleidingen zijn bepalend voor de keuze en de mogelijkheden voor onder meer een gezonde leefstijl. 

Ongezondheid of armoede zijn geen eigen keuze en zijn bij mensen met een laag inkomen geen gebrek aan discipline of te beschouwen als nalatig gedrag. Toch wordt er bij mensen die in armoede leven vooral ingezet op het veranderen van gedrag. Denk aan meer bewegen, gezonder eten of stoppen met roken. Ik heb over deze geïsoleerde aanpak mijn twijfels, zeker als ik kijk naar de cijfers van de afgelopen decennia op het gebied van overgewicht en sportdeelname bij kwetsbare groepen. Daarmee wil ik niet zeggen dat ik tegen het inzetten van gedragswetenschappelijke expertise ben, integendeel zelfs. Ik denk alleen dat we deze expertise ook moeten inzetten om het (kijk)gedrag van de omstanders te wijzigen. Bij deze omstanders behoren ook sport- en beweegprofessionals, zorgprofessionals en andere professionals in het sociale en publieke domein. En niet te vergeten de landelijke bestuurders.

Gedragsverandering maakbaar?
Veel landelijke bestuurders blijven namelijk vasthouden aan het idee dat (structurele) gedragsverandering maakbaar is bij mensen met een laag inkomen, zonder de omstandigheden of oorzaken van armoede te wijzigen. Bestuurders bezigen wel termen als ‘diversiteit en inclusie’, maar gebruiken die woorden vooral om andere maatschappelijke (sport)organisaties in beweging te zetten in plaats van zelf een set van maatregelen te treffen die effect sorteren. Buiten de sport is daar de crisis rondom de opvang van asielzoekers en oorlogsvluchtelingen een ‘mooi’ voorbeeld van.

Ook in de sport kennen we dit fenomeen. Sportbonden en sportverenigingen worden door de landelijke bestuurders verbaal gestimuleerd om mensen met een laag inkomen op te vangen of in beweging te krijgen. Goed om te weten dat er in Nederland op dit moment meer dan een miljoen huishoudens zijn die in problemen verkeren, mede door de stijgende prijzen van boodschappen, benzine en energie. Gemiddeld wonen er 2,13 mensen in een Nederlands huishouden. Daar wordt in 2022 door de Rijksoverheid 5 miljoen euro extra voor vrijgemaakt om financiële drempels weg te nemen voor deelname aan sport. ‘Do the math’ zou ik zeggen. 

De mond vol maar geen daden
Het veranderen van het gedrag van mensen is derhalve niet eenvoudig maakbaar. Dat blijkt wel uit de landelijke verkiezingen in 2021: Rutte IV bestaat uit dezelfde minister-president en dezelfde regeringspartijen die vier geleden onderdeel waren van Rutte III. En u bent vast niet vergeten dat Rutte III is gevallen vanwege het Toeslagenschandaal. We moeten dan ook niet teleurgesteld te zijn dat de huidige regering wel de mond vol heeft over het belang van sporten en bewegen, maar daar geen financiële daden aan toevoegt. Of dat we verbaasd zijn dat de hygiënefactoren van een beschaving, denk aan zorgzaamheid en medemenselijkheid, ook nu vaak ver te zoeken zijn. Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg. Dat is pas eigen schuld, dikke bult!

De mensen in armoede verdienen geen wijzende vinger, verdienen geen wijze woorden over gedragsverandering, maar verdienen een helpende hand en een zetje in de rug. En een andere kijk op de oplossing. Van jou als professional, van mij, van de gemeente waarin ze wonen en van de samenleving waarin ze leven en waarvan de landelijke bestuurders het stuur in handen hebben. 

Om mensen met een laag inkomen aan het bewegen te krijgen, moeten we de oplossing zoeken bij het wegnemen van de oorzaak van het probleem. En deze oplossing ligt niet in de sport, komt niet tot stand door alleen gedragsverandering te stimuleren, maar zit vermoedelijk in het structureel verhogen van hun besteedbaar inkomen en het invoeren van een nieuw inkomensondersteuningssysteem. De op Prinsjesdag beloofde gedeeltelijke reparatie van hun koopkracht is daarbij niet meer dan een doekje voor het bloeden.

Maurice Leeser (1969) is sinds 2022 programmamanager bij VeiligheidNL (het kenniscentrum voor letselpreventie) en sinds 2019 adviseur van de Nederlandse Sportraad. Eerder was hij per 1 september 2018 directeur-bestuurder van Sportbedrijf Lelystad. Daarvoor werkte hij zeven jaar als directeur van het Watersportverbond en drie jaar als directeur van de Roeibond. Weer eerder werkte hij vanaf 2006 bij de directie Sport van het ministerie van VWS en vanaf 2003 bij Gehandicaptensport Nederland. Van 1999 tot 2003 was Leeser in dienst bij de Dopingautoriteit.