door: Wouter de Groot

Het artikel in The Guardian¹ van 23 februari 2021 over het grote aantal sterfgevallen (ruim 6.500²) bij de bouwwerkzaamheden voor het WK voetbal van 2022 in Qatar heeft veel stof doen opwaaien. Terecht wordt er aandacht gevraagd voor de schandalige omstandigheden waaronder werknemers, uit voornamelijk het Britse Gemenebest, hun arbeid moeten verrichten. Het heeft bij mij de vraag opgeroepen in hoeverre mensenrechten een rol spelen bij de beoordeling van kandidaatstellingen voor (grote) sportevenementen en of en hoe er in de toekomst beter rekening kan worden gehouden met het respecteren van mensenrechten. Sportevenementen moeten in toenemende mate maatschappelijke impact hebben. Er is bijna geen grotere impact denkbaar dan het letterlijk verbeteren van de levens van mensen.

Laten we er de statuten en reglementen (Anton Geesink zou hier blij van zijn geworden) van de FIFA eens bij pakken. We kunnen allereerst constateren dat de FIFA een Human Rights Policy hanteert³ (mei 2017). De basis voor dit beleid wordt gevormd door UN Guiding Principles on Business and Human Rights⁴. De basis voor die ‘Guiding principles’ is onder meer de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM)⁵ Dat betekent dat op papier de mensenrechten worden gerespecteerd. Mensenrechten die niet alleen gelden voor deelnemers aan het WK voetbal en alle vrouwen en mannen die betrokken zijn bij de organisatie van het WK voetbal, maar ook voor de volledige supply chain van bedrijven en organisaties die nodig is van de eerste gedachte om een WK voetbal te organiseren totdat uiteindelijk alle nazorgactiviteiten na afloop van het toernooi zijn afgerond.

In de ‘bidding regulations’ voor het WK voetbal van 2026 zijn inmiddels wel mensenrechten en fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden opgenomen⁶. Het is interessant om bovengenoemde documenten door te nemen met in het achterhoofd dat er al meer dan 6.500 ‘arbeidsongevallen’ hebben plaatsgevonden.

Wat zijn nu precies mensenrechten? En fatsoenlijke arbeidsomstandigheden? Tijd en plaats bepalen hoe tegen mensenrechten en arbeidsomstandigheden wordt aangekeken en hoe ermee wordt omgegaan. Alle landen in de wereld bevinden zich in een verschillende fase van ontwikkeling, er bestaan (grote) culturele verschillen en de ene democratie is de andere dictatuur niet. Het is daardoor moeilijk om overal dezelfde standaarden te hanteren. Hier heeft de FIFA rekening mee gehouden.

Holle frasen, gemeenplaatsen en dooddoeners
In gevallen waar verschillende normen worden gehanteerd geeft het mensenrechtenbeleid van de FIFA aan (onder punt 7) dat dan de hoogste normen zullen worden gehanteerd. Om dit te onderstrepen heeft de FIFA samen met de regering van Qatar op 3 februari 2021 (dus 20 dagen vóór het bewuste artikel in The Guardian) een verklaring⁷ opgesteld die doet vermoeden dat Qatar binnen afzienbare tijd een land is waarbij de mensenrechtensituatie in Zweden verbleekt. Ook hier geldt; lees de verklaring, voorzien van holle frasen, gemeenplaatsen en dooddoeners, eens door en bedenk dan dat er al meer dan 6.500 mensen zijn overleden.

Tot op heden (9 maart 2021) is op de website van de FIFA geen reactie te vinden op het artikel in The Guardian, maar slechts ‘vrolijk’ en verantwoord nieuws over het WK van 2022. De kwalificatiewedstrijden staan immers op het punt van beginnen, in Buiten-Mongolië is vast een trapveldje aangelegd en wisten jullie al dat Oeganda een kans heeft om zich misschien te kwalificeren voor het WK? Kijk, dat zijn de berichten die ‘we’ willen lezen.

Corruptie en omkoping
In de media is de afgelopen jaren vaak en veel bericht over de corruptie en de omkoping die gepaard zijn gegaan met de toewijzing van het WK voetbal van 2022 aan Qatar. Ik ga in dit artikel niet te diep in op dit aspect van de zaak, maar voor degenen die smeuïge verhalen willen lezen verwijs ik naar het artikel van David Conn⁸ over de corruptie bij de FIFA en een bericht op de website van de NOS⁹ (lekker doorklikken op de gerelateerde artikelen). Ook om te lachen is de FIFA Code of Ethics¹⁰. De laatste versie van deze Code of Ethics is sinds 13 juli 2020 van kracht.

Het is wellicht een detail, maar onder 3, ‘Applicability in time’, staat dat de Code of Ethics ook van toepassing is op gebeurtenissen die in het verleden hebben plaatsgevonden. Dat zou kunnen betekenen dat ethische misdragingen van verantwoordelijken, vastgesteld uiteraard door de Ethische Commissie van de FIFA, met terugwerkende kracht veroordeeld kunnen worden. Aangezien in de jaren na de stemming, een groot deel van de stemgerechtigden zijn biezen heeft moeten pakken vanwege malversaties, zou het vermoeden kunnen ontstaan dat er geen eerlijke keuze heeft plaatsgevonden en dat de overeenkomst, op basis waarvan een opdracht tot het organiseren van een toernooi is verstrekt, feitelijk nietig is. Het is derhalve in het belang van de FIFA zelf geweest om weliswaar toe te geven dat er zaken hebben plaatsgevonden die ‘niet helemaal zijn gegaan zoals het hoort’ (lees: corruptie, omkoping), maar dat dit onvoldoende was om tot een veroordeling over te gaan.

Angst voor schadeclaims
Waar trouwens omgekochten zijn, zijn ook omkopers. ‘It takes at least two to tango’, zo luidt een aloud FIFA-adagium. Maar er is waarschijnlijk geen verband te leggen tussen de omkopers en de organisatie die uiteindelijk het bid gewonnen heeft. Ik verwacht dat men bij de FIFA om meerdere redenen dit besluit niet terug zal draaien, waarvan de belangrijkste vermoedelijk niet eens een eventuele schadeclaim door het organisatiecomité uit Qatar is, maar juist een heleboel schadeclaims door alle contractpartijen, die, uiteraard volledig te goeder trouw handelend, rechtsgeldige overeenkomsten met het organisatiecomité hebben gesloten. Had men het wel teruggedraaid (ik heb overigens geen FIFA-leden deze mogelijkheid horen suggereren) dan hadden we nu niet met ruim 6.500 doden gezeten.

Los van de corrupte wijze waarop de toewijzing van het WK van 2022 aan Qatar heeft plaatsgevonden, zijn er andere problemen met Qatar. Dat het geen voetballand is, geen (voetbal)infrastructuur heeft en dat het bloedheet is in de zomer (in een later stadium is pas besloten om het toernooi naar de relatief ‘koele’ wintermaanden te verplaatsen) waren blijkbaar onvoldoende redenen om het toernooi niet aan Qatar toe te kennen. Ook de stadions, of die nu verkleind worden of zelfs geschonken aan andere landen, die vermoedelijk geen geld hebben om de stadions vervolgens te kunnen onderhouden, zullen roze olifanten blijken.

Kafalasysteem
Nee, naast het probleem dat Qatar geen democratische rechtstaat is, is er ook een cultureel aspect dat volgens mij meespeelt en waar de FIFA veel te weinig tegen gedaan heeft en dat is het fenomeen van het kafalasysteem. In een rapport van de ITUC¹¹ (International Trade Union Confederation) uit 2014 staat uitgebreid beschreven wat er allemaal mis is in Qatar en welke rol dit kafalasysteem hierbij speelt. Het komt er in het kort op neer dat de werknemers nauwelijks rechten hebben, zich niet mogen organiseren, slecht en te laat betaald krijgen, onder erbarmelijke omstandigheden moeten werken, etc. Dit hadden de stemgerechtigden van de FIFA kunnen weten. Mijn stelling is dat door vóór het WK in Qatar te stemmen men willens en wetens akkoord is gegaan met het accepteren van wat feitelijk slavernij te noemen is. Op het racistische aspect ervan ga ik nu niet verder in.

We kunnen ook vaststellen dat Qatar per hoofd van de bevolking zo ongeveer het rijkst is van heel de wereld en graag bij het ontwikkelde deel van de wereld wil horen. Wat in het geval van Qatar daarom extra steekt, is dat het land blijkbaar te beroerd is om arbeiders ook te laten werken, betalen en huisvesten volgens die ontwikkelde normen. Zelfs niet voor een paar jaar!

Ik ben overigens benieuwd welke rol westerse bedrijven (architecten, aannemers, onderaannemers, adviseurs, consultants, etc.) hierbij spelen. We zullen vermoedelijk de rapporten van Human Rights Watch en Amnesty International af moeten wachten om erachter te komen dat een deel van hen ook een rol hebben gespeeld die niet helemaal okselfris te noemen is. Over de ruggen van slaven worden miljarden verdiend door bedrijven. Ook Paul Onkenhout gaf al aan dat het vooral de bedrijven zijn die voordeel hebben bij het organiseren van het WK voetbal¹².

Blamage
En er zal ook vast wel weer iets aan de hand zijn met de marketing- en uitzendrechten van het WK voetbal. Het houdt, kortom, niet op. Er blijft geen enkele reden over om het WK voetbal in Qatar te houden. En dat allemaal om ons, eenvoudige voetballiefhebbers (maar vooral domme consumenten), dat mooie spelletje op tv te laten zien. We zitten straks volgens diezelfde Paul Onkenhout naar niets minder dan 'de grootste blamage voor de sport sinds de Spelen van 1936 in Berlijn' te kijken¹³.

Hoe moeten we in de toekomst omgaan met mensenrechten en sportevenementen? Als we de eerdergenoemde documenten moeten geloven streeft de gehele wereld een situatie na waarin alle mensen broeders (en zusters) worden. Als streven uiteraard mooi om te benoemen, maar gezien het feit dat er volgens mij een groeiend aantal landen is dat steeds verder van de genoemde idealen af komt te staan (ook in Nederland verloopt het mensenrechtentechnisch gezien soms verre van vlekkeloos), is het misschien wenselijk om een ondergrens te benoemen. Tenminste, als ‘we’ serieus zijn met het beter maken van de wereld.

Beoordelingscriteria
Mijn suggestie is om enkele voorwaarden te formuleren waaraan in ieder geval voldaan moet zijn om een kandidatuur überhaupt in overweging te nemen. Mensenrechten zou er daar eentje van kunnen zijn. Het is belangrijk om die voorwaarden afzonderlijk te beoordelen en niet in samenhang. Als mensenrechten dan wat lager scoort, maar duurzaamheid, bezoekerscapaciteit of infrastructuur heel hoog, dan kan men toch gunstig uit de bus komen. Het is dus zaak om enkele beoordelingscriteria voorwaardelijk te maken en los te beoordelen. Ook moet duidelijk worden gemaakt wie mag beoordelen en hoe wordt beoordeeld. Bij voorkeur gebeurt dit transparant en onafhankelijk.

Een volgende stap is het expliciteren van de ondergrens. Om een dwarsstraat te noemen; de huisvesting van de arbeiders. Dat is immers ook mogelijk voor bijvoorbeeld de faciliteiten voor de ploegen die deel gaan nemen aan het WK en de hotelaccommodaties voor de bobo’s. En anders kunnen bij het IOC de eisen voor het Olympisch Dorp opgevraagd worden.

Onafhankelijk toezicht
Verder kan er uiteraard van alles worden gedaan om (onafhankelijk) toezicht te organiseren op de arbeidsomstandigheden. Er zijn genoeg partijen die constructief met de FIFA hierover mee willen denken. Het is een beetje als voldoen aan de voorwaarden om lid te mogen worden van de Europese Unie, met dit verschil dat van tevoren al duidelijk is dat wanneer je niet meer aan één of meer van de voorwaarden voldoet nádat de toewijzing heeft plaatsgevonden, dat je dan ook meteen het toernooi kwijt bent.

Wat overblijft is niet zozeer de vraag of westerse normen en waarden (van democratie en rechtstaat) worden opgelegd aan de ‘rest van de wereld’, maar of men bereid is om een minimum aan onvervreemdbare mensenrechten met elkaar af te spreken. Zo staat het immers ook geformuleerd in de UVRM!

Gaan we dan in de toekomst alleen nog sportevenementen in ‘fatsoenlijke’ landen organiseren? Kunnen alleen democratische rechtstaten nog sportevenementen organiseren? Dat zou kunnen. Een sportevenement ‘gebruiken’ als middel om maatschappelijke misstanden aan de kaak te stellen en het gesprek met het organiserende land te voeren, werkt volgens mij niet. Zo is de mensenrechtensituatie in China niet erg verbeterd sinds we de Olympische Spelen van 2008 aan hebben gegrepen om dit als gespreksonderwerp op de agenda te zetten. Vraag maar eens aan de inwoners van Honk Kong en aan de Oeigoeren hoe sterk de mensenrechtensituatie verbeterd is. Ook de homorechten in Rusland laten geen opwaartse lijn zien sinds de Olympische Winterspelen van Sotchi in 2014 en het WK voetbal van 2018. Ik kan geen sportevenement bedenken waar dit argument wel voor op is gegaan.

Ondergrens voorwaarden
Het gaat dus enerzijds om het formuleren van voorwaarden waaraan moet worden voldaan om een sportevenement te mogen organiseren en anderzijds aan het expliciteren van de ondergrens van die voorwaarden. De maatschappelijke impact moet aan de voorkant geregeld worden en sport heeft de mogelijkheid en de macht om dit voor elkaar te krijgen. Op die manier kunnen sportevenementen helpen om de wereld daadwerkelijk een betere plek te maken.

De ‘race to the bottom’, die dankzij het neoliberalisme (of ultrakapitalisme) wereldwijd nog steeds aan de gang is, dient te stoppen. Maar dan moet de internationale gemeenschap wel bereid zijn om hier werk van te maken. Om al die mooie teksten in al die mooie verdragen meer te laten zijn dan woorden op papier. Anders moeten we met elkaar maar eens concluderen dat sportevenementen geen wezenlijke maatschappelijke veranderingen tot stand kunnen brengen en dat mensenrechten niet universeel zijn, wellicht zelfs een wassen neus. En dat 6.500 mensen voor niets zijn gestorven.

Wouter de Groot adviseert en bestuurt in de sport. Voor meer informatie: 
ogvsportadvies@gmail.com.