door: Jan de Leeuw

Binnenkort gaat in Nederland een Academie voor Mindfulness in Sport (AMS) van start. De Academie start in april met vijftien deelnemers. Er wordt gewerkt met een training ’die sporters in staat stelt om met meer aandacht bij hun sportbeoefening te zijn’. Tijdens de cursus krijgen coaches handvatten aangereikt ‘om de sporter(s) die zij begeleiden minder op de automatische piloot te laten doen en te reageren vanuit het nu’, zegt Peter Meurs - een van de initiatiefnemers - op Sport Knowhow XL.

Peter Meurs verwijst naar de 200 meter van Dafne Schippers tijdens haar gouden WL-race in Beijing. Na 150 meter lag Schippers nog een flink stuk achter haar Jamaicaanse tegenstander Elaine Thompson. Ze probeerde haar echter niet krampachtig in te halen. 'Iemand die in een flow zit is daar niet mee bezig. Die presteert maximaal zonder te hechten aan het resultaat', aldus Meurs. Volgens hem is het belangrijk dat ontspanning gekoppeld wordt aan inspanning bij topsport. Ook moet een topsporter teleurstellingen weten te accepteren. Mindfulnessprogramma’s kunnen daaraan bijdragen, evenals aan meer concentratie en minder stress.

Mindfulness, meditatie en boeddhisme
Een beroemdheid uit de wereld van de sport die zweert bij mindfulness is Phil Jackson. Hij is de succesvolste coach uit de geschiedenis van de NBA en was coach van Chicago Bulls en de Los Angeles Lakers. Hij begeleidde onder andere Michael Jordan, Scottie Pippen en Dennis Rodman. Jackson confronteerde zijn spelers met Mahatma Gandhi, respect en vreedzaam verzet. Ook leerde hij hen mediteren en visualiseren. Pieter van den Hoogenband liet zich een paar jaar geleden zeer positief uit over het boek Sacred Hoops, Spiritual Lessons of a hardwood warrior, van Jackson.

Mindfulness wordt soms ook achtzaamheid genoemd en gezien als een vorm van meditatie. Dat is een techniek die ingezet wordt voor bewustwording van eigen gevoelens, gedachten en gewaarwordingen van het moment, zonder daar op te reageren. In diverse publicaties wordt een relatie gelegd tussen mindfulness, meditatie en boeddhisme. Soms wordt er een onderscheid gemaakt tussen een seculiere variant van mindfulness en een meer spirituele (lees: boeddhistische) variant. In deze bijdrage gaan we dieper in op de relatie van het begrip ‘mindfulness’ met het boeddhisme. We laten ook zien wat dat betekent voor het gebruik van mindfulness in  de sport.  

Boeddhisme: lijden wordt veroorzaakt door gehechtheid
Boeddhisme is een levensbeschouwing die ontstaan is uit het hindoeïsme. De aanhang van het boeddhisme wordt geschat op meer dan 400 miljoen mensen, vooral in landen als Sri Lanka, Birma, Indonesië, China (denk ook aan Tibet), Korea en Japan. Boeddha wordt gezien als de stichter van deze oosterse levensbeschouwing.

De kern van de boeddhistische levensbeschouwing bestaat uit de vier nobele waarheden en het volgen van het edele achtvoudige pad. De eerste waarheid is dat het leven van de mens wordt gekenmerkt door lijden. Er is een oneindige aaneenschakelijking van verdriet, ongeluk en onwetendheid.

De tweede waarheid is dat lijden wordt veroorzaakt door gehechtheid. Dit kan zich uiten in het verlangen naar iets, bijvoorbeeld het genieten van voedsel, seks, muziek of sport. Maar het kan ook het verlangen zijn naar erkenning, status of roem. De mens is bij voortduring bezig zijn verlangens te bevredigen. Het besef van dit verlangen doet steeds als een gevoel van gemis aan. En dat betekent lijden, véél lijden.

Het lijden kan worden overwonnen door te geraken in een staat van niet-gehechtheid (waarheid 3). Deze staat kan de mens bereiken door niet langer te verlangen, te begeren. De toestand van niet-gehechtheid wordt ook wel genoemd: Nirwana.

De vierde en laatste waarheid is dat er een weg is naar opheffing van het lijden. En dat is het volgen van het pad van de achtvoudige waarheid. Dit pad is gebaseerd op wijsheid, ethisch gedrag, concentratie (denk aan meditatie) en een juiste levensinstelling.

Mindfulness en boeddhisme
Er zijn enkele lijnen van mindfulness naar de levensbeschouwing van het boeddhisme. Zo correspondeert het idee dat je (als sporter) vooral moet reageren vanuit ‘het nu’ met het idee dat je je zo weinig mogelijk moet hechten. Want juist gehechtheid veroorzaakt lijden. Gehechtheid bij topsport kan zich voordoen in de vorm van een krachtig verlangen naar winnen, erkenning, status of roem. In het voorbeeld van Dafne Schippers: het verlangen naar het winnen van díe wedstrijd en het verslaan van haar tegenstander Elaine Thompson.  

Het idee dat topsporters teleurstellingen moeten accepteren heeft een verwantschap met een algemene psychische kwaliteit die bij het boeddhisme past en dat is onaangedaanheid (niet-gehechtheid). Wél aangedaan-zijn komt bij een sporter voort uit (teveel) gehechtheid en verlangen naar winst en succes.

Mindfulnessprogramma’s willen ook bijdragen aan meer concentratie en ontspanning. Het edele achtvoudige pad van het boeddhisme is onder meer gebaseerd op concentratie en een goede levensinstelling. Deze zijn te bereiken door juiste strevingen, een juist bewustzijn en door meditatie. Het doel van meditatie bij het boeddhisme is te ontdekken dat alles voorbijgaand en vergankelijk is en dat onthechting bijdraagt aan het bereiken van de staat van Nirwana. Het laatste staat voor volledige rust: de innerlijke vrede.

Sport en boeddhisme
We hebben gezien dat er enkele lijnen zijn van mindfulness naar boeddhisme. Het is  opvallend dat in de sportwereld gebruik wordt gemaakt van een techniek (mindfulness) die direct of indirect in verband wordt gebracht met het boeddhisme. Sporters zijn immers gefascineerd door winnen, competitie en rivaliteit. Vanuit het perspectief van het boeddhisme is de sporter heel sterk bezig met verlangen: verlangen naar winnen, succes, erkenning en roem. Het voortdurend bezig zijn met het bevredigen van verlangens, en ook het besef van dit verlangen, roepen gevoelens van gemis op, aldus het boeddhisme. En dat is de bron van het lijden. Het lijkt er daarom op dat wedstrijdsport en boeddhisme heel moeilijk samengaan. Deze spanning werd ook verwoord door Guus van Holland. Hij was 35 jaar sportjournalist (voor de Volkskrant en NRC Handelsblad) en raakte steeds meer geïnspireerd door het boeddhisme.

Opvallend is ook dat landen waar de boeddhistische levensbeschouwing een prominente rol speelt, niet echt uitblinken door hun (top)sportprestaties. Dat heeft overigens ook met allerlei andere factoren te maken. Maar toch: zou dat ook niet iets te maken kunnen hebben met een spanning tussen de uitgangspunten van de boeddhistische levensfilosofie en de waarden en normen die bij topsport horen? Overigens, ook andere wereldreligies hebben (historisch gezien) een moeizame relatie met sport.

Tot slot
Er is dus een moeizame relatie tussen sport en boeddhisme. Het gebruik maken van mindfulness in de sport lijkt vooral te werken als het is ‘losgezongen’ van wat van oorsprong haar ideologische basis is: de levensbeschouwing van het boeddhisme.
En dat is voor een deel de praktijk in het gebruik van de techniek van mindfulness in de moderne sport.

Mindfulness heeft zich daar verzelfstandigd tot een techniek van ontspanning en concentratie die bevordert dat sporters in een flow komen. Dat is een mentale toestand waarin de sporter helemaal opgaat in zijn sport. Zijn energie en activiteiten zijn als vanzelfsprekend gericht op de sportbeoefening. De sporter is er met heel zijn doen en laten bij betrokken. En een laatste kenmerk van flow: de uitgevoerde activiteit (de sport) wordt ook succesvol uitgevoerd. En dat raakt het ‘winnaarsgen’ van de sporter. En dat is het gen wat door het boeddhisme niet als eerste wordt aangesproken…

Verder lezen:

• M. Csikszentmihalyi, (1990). Flow: The psychology of optimal experience. Harper & Row, New York.
• H. Beck (1997), Grondleggers van het geloof, Prometheus, Amsterdam.
• M. van den Boom en L. Minnema (2006), Boeddhisme, Kok, Kampen.
• M. Eckel (2003), Boeddhisme, Librero, Kerkdriel.
• G. van Holland (1999), Van Boeddha tot Jordan, www.nrc.nl, 8 november.
• J. Hoppers (1998), Boeddhisme, Damon, Budel.
• E. Rozendaal (2012), SportMindfulness, Mijnbestseller B.V.

Jan de Leeuw is docent aan de opleidingen SPECO en Johan Cruyff University van Fontys Economische Hogeschool Tilburg en lid van de kenniskring van het lectoraat 'Sportbusiness' van deze hogeschool. Hij schreef meer dan honderd boeken waaronder De Sportwereld voor het HBO (2014) en Sportbusiness en ethiek (2013).