door: Bas Kammenga | 14 oktober 2021

De coronacrisis heeft de sociaal-economische verschillen in beweeggedrag aanzienlijk vergroot. Het is waarschijnlijk dat dit effect niet tijdelijk is, maar ook na de pandemie blijvende gevolgen heeft. Dat blijkt uit onderzoek van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en Aletta Jacobs School of Public Health (AJSPH). We gaan over dit onderwerp nader in gesprek met Willem de Boer, onderzoeker aan de HAN en RUG.

Willem de Boer vertelt om te beginnen wat de aanleiding is geweest om het onderzoek uit te voeren. “Als docent en onderzoeker bij HAN Sport en Bewegen bedachten we meteen toen de coronacrisis uitbrak dat we verder onderzoek wilden doen. Mijn HAN-collega Jelle Schoemaker keek al eerder naar cijfers van het RIVM over de invloed van corona op sport en bewegen. Hij heeft dat vertaald naar de vraag wat het voor de gezondheid zou kunnen betekenen. Dat onderzoek vond plaats in mei 2020. Aansluitend kwam het verzoek van Kenniscentrum Sport om het beter uit te zoeken en toen hebben we samen een rapport gemaakt in hun opdracht. Het beweeggedrag in heel 2020 was daarin het centrale thema.”

Samenwerking
De Boer maakte al langer gebruik van data uit het langjarige project Lifelines in Noord-Nederland. Een grootschalig onderzoek onder 165.000 mensen die niet alleen vragenlijsten hebben ingevuld maar ook tests hebben gedaan en bloed afgestaan. “Zij hadden ook een coronamonitor. Daarin werd ook gevraagd naar het beweeggedrag, waarbij er vergeleken kon worden met dat gedrag voor de coronacrisis. Met die data als basis, leek het mij interessant om er een wetenschappelijk onderzoek van te maken.”

In het onderzoek werkten de HAN-onderzoekers samen met die van de RUG en AJSPH. Aletta Jacobs School of Public Health is een samenwerking tussen de Hanzehogeschool, UMCG en de RUG waarbij er multidisciplinair wordt samengewerkt met als doel om mensen langer gezond te houden. “Jochen Mierau is er wetenschappelijk directeur en is co-auteur van het wetenschappelijke stuk dat we publiceerden,” licht De Boer toe. 

Enquêtes
Healthy Ageing is het centrale thema bij Lifelines, oftewel gezond ouder worden. Sinds 2006 worden de eigenschappen, het gedrag en de gezondheid van mensen in Noord-Nederland gemonitord. Momenteel zit Lifelines in de derde meetfase. Binnen de totale groep van 165.000 potentiële respondenten is een tweewekelijkse online enquête gehouden en daarin is telkens gevraagd naar het beweeggedrag. “Het thema van mijn proefschrift,” vertelt De Boer, “gaat over sociaal-economische verschillen in gezondheid en de samenhang met zorgkosten en sport en bewegen. Voor ik begon met dat proefschrift was totaal niet bekend dat dit er bij in zou komen, want Covid-19 bestond toen nog niet.”

"Op basis van RIVM-cijfers weten we dat in de crisis voor elke persoon die méér is gaan bewegen, er twee à drie juist minder zijn gaan bewegen. Per saldo is dat dus een flinke teruggang. In ons onderzoek hebben we gekeken naar het gedrag van drie groepen naar opleidingsniveaus en drie groepen naar de hoogte van het inkomen. Voor elke groep hebben we onderzocht wat de kans was om meer te gaan bewegen en de kans om minder te gaan bewegen.”

Groepen
De data waarover De Boer en zijn collega’s konden beschikken behelsden in totaal vijftien meetmomenten in de maanden maart tot december 2020. “Het gemeten effect aan het begin is vrij logisch te verklaren doordat er veel beperkingen kwamen om te sporten. Maar in september en oktober van 2020 was er alweer veel meer mogelijk. Je zou verwachten dat de verschillen in beweeggedrag dan ook weer kleiner zouden worden, maar dat gebeurde niet. Omdat we zagen dat bij versoepelingen het beweeggedrag niet terug naar het oude niveau ging, zijn we bang dat het beweeggedrag blijvend verminderd is bij een grote groep mensen. En dan vooral dus onder lager opgeleiden.”

“We hebben een aantal mogelijke verklaringen voor de teruggang. Individuele sporten als wielrennen en hardlopen worden door de lagere SES-groepen als minder interessant gezien. Ook kunnen de opstartkosten voor een nieuwe sport een belemmering zijn voor personen met een lager inkomen. Ook de sociale omgeving speelt een rol. Een ander onderzoek voor mijn proefschrift laat zien dat sociaal-economische verschillen in gezondheid vooral door sportdeelname en minder door bewegen in het algemeen worden verklaard. Het minder bewegen heeft impact op de gezondheid. Juist de sport zou een belangrijke rol kunnen spelen om de sociaal-economisch kwetsbare groepen gezonder te krijgen.”

Gezondheidseffecten
De Boer mist een noodplan om dit toch grote probleem te lijf te gaan. “Je verwacht dat dit soort signalen zorgen voor acties om juist mensen in lagere SES-groepen in beweging te krijgen als er wel weer meer mag. Die groep leeft gemiddeld al zes jaar korter en bovendien vijftien jaar korter in goede gezondheid. Dat feit op zich is al heel ongewenst en door de coronacrisis worden de verschillen dus aantoonbaar vergroot. We zitten met de gezondheidszorg nog te weinig in de hoek van preventie. Leefstijlinterventies worden pas ingezet op het moment dat iemand met klachten bij de huisarts komt.”

“We weten dat lagere SES-groepen minder sporten en door corona nu extra getroffen worden. Er zou eigenlijk een stevig pakket aan maatregelen nodig zijn om mensen aan het bewegen te krijgen. En de logische plek om te starten is de basisschool. Het beweeggedrag op die leeftijd is in alle lagen van de bevolking min of meer op gelijk niveau, maar dat wordt door kinderen met laag opgeleide ouders niet vastgehouden naar een oudere leeftijd, omdat zij relatief weinig bewegen in de sociale context van een sportvereniging. Op de middelbare school missen zij dan een anker om toch te blijven sporten en bewegen. Iedereen zou echt van jongs af aan moeten meekrijgen dat sporten leuk is en ook nog eens gezond. De Nederlandse Sportraad wil de rol van sport in de wet verankeren en het komende kabinet zal daar echt een volgende stap mee moeten maken.”

Gezond bezig zijn
Tot slot verruimt De Boer zijn blik nog eens met een visie op de totale Nederlandse samenleving. “Je ziet aan alle kanten dat de verschillen groter worden. Bij lagere SES-groepen is al meer obesitas, er is meer scepsis rond vaccineren en het vertrouwen in de overheid ligt lager. Allemaal factoren die het extra lastig maken om de mensen goed te bereiken. Er zijn experimenten met een basisinkomen, omdat een hoger inkomen leidt tot minder zorgen en daarmee indirect tot meer cognitieve en fysieke mogelijkheden. De effecten van inkomenszekerheid op gedrag en gezondheid kunnen wel een extra argument dat er specifieke aandacht moet komen voor mensen in armoede. Die hebben vaak helemaal niet de mogelijkheid om ‘gezond bezig te zijn’. De groep achterblijvers die niet sport wordt dan relatief gezien misschien kleiner, maar maakt geen progressie en blijft daarmee dus nog verder achter op de groep die wel sport.”

Voor meer informatie: Coronacrisis vergroot sociaal-economische verschillen in sport en bewegen; waarschijnlijk blijvende impact