door: Leo Aquina | 12 maart 2020
"Er wordt wel vaker nagedacht over een gezonde leefomgeving, maar zelden in zo'n vroeg stadium al voordat er wordt gebouwd", zegt Lea den Broeder. Als lector Gezondheid en Omgeving is zij betrokken bij het Healthy Urban Living Lab, om de nieuw te bouwen Amsterdamse wijk 'Bajes Kwartier' samen met de toekomstige bewoners gezond en beweegvriendelijk in te richten. De lat ligt hoog. Projectontwikkelaar AM - onderdeel van Koninklijke BAM Groep - stelde als ambitie: 'Alle bewoners leven hier twee jaren langer en gezonder.'
Die ambitie moeten we niet te letterlijk nemen. Lea den Broeder: "Projectontwikkelaar AM had zich voorgenomen een hoog doel te stellen, maar als onderzoeker hadden wij het nooit zo geformuleerd. Twee jaar langer leven dan wat? Of je dit doel kunt halen is natuurlijk niet exact te meten. Je moet het vooral zien als een uitgangspunt dat het ambitieniveau illustreert."
Het Bajes Kwartier is een nieuw te bouwen stadswijk op het terrein van de voormalige Penitentiaire Inrichting Amsterdam Over-Amstel, in de volksmond Bijlmer Bajes. Bij het maken van de plannen voor een stadwijk op het relatief kleine terrein, ingeklemd tussen de Spaklerweg en de Weespertrekvaart, klopte Projectontwikkelaar AM aan bij de Hogeschool van Amsterdam, om vanuit de onderzoeksprogramma's Urban Management en Urban Vitality mee te denken over de gezonde wijk.
Toekomstige bewoners nog niet in beeld
"Zij stelden simpelweg de vraag: wat kunnen we doen?" vertelt Den Broeder. "Daarbij moeten we ook met de toekomstige bewoners in gesprek, maar die zijn er nog niet." Aangezien het Bajes Kwartier een sociaal gemêleerde wijk moet worden met koopwoningen en sociale huurwoningen, heeft AM een deel van de toekomstige bewoners wel al in beeld.
"Er hebben zich al zo'n 10.000 mensen ingeschreven voor de koopwoningen en die zijn ook al benaderd om mee te denken over de inrichting van de wijk," aldus Den Broeder. "De bewoners van de sociale huurwoningen zijn echter nog niet in beeld en juist dat zijn juist de groepen waar de meeste gezondheidswinst te behalen valt, de kwetsbare groepen zoals bewoners met een lage sociaal economische status, ouderen en kinderen."
"We zien het Bajes Kwartier als een Healthy Urban Living Lab, een 'real life'-laboratorium waar onderzoekers, studenten, bewoners en anderen kunnen zien hoe een innovatie in de praktijk uitpakt"
Healthy Urban Living Lab
Om de wensen en behoeften van die kwetsbare groepen ook goed in beeld te brengen, maakte het onderzoeksteam van Den Broeder gebruik van zogenaamde proxy-groepen, groepen mensen in andere wijken met een vergelijkbare samenstelling. Veel onderzoek werd gedaan door studenten. Den Broeder: "We hebben het benaderd vanuit veel verschillende disciplines, van Sport & Bewegen tot Voeding en Toegepaste Psychologie." Naast die studentenprojecten maakten Den Broeder en haar collega's een zogenaamd 'ex ante'-evaluatie, een rapport waarin op voorhand in kaart is gebracht wat de gezondheidskansen zijn en welke bedoelde en onbedoelde effecten daarbij komen kijken. "We zien het Bajes Kwartier als een Healthy Urban Living Lab, een 'real life'-laboratorium waar onderzoekers, studenten, bewoners en anderen kunnen zien hoe een innovatie in de praktijk uitpakt."
In het Healthy Urban Living Lab staan drie thema's centraal: gezond eten; ontmoeten en bewegen. "Wij hebben geen invloed op wat er gebouwd gaat worden, maar wel hoe het gebouwd gaat worden," vertelt Den Broeder. "Daarom hebben we als onderzoeksteam bijeenkomsten met architecten en stedenbouwkundigen. Het is belangrijk om te kijken naar de hardware, maar het gaat niet alleen om stenen, het gaat ook om de sociale infrastructuur."
Autoluw
Als voorbeelden van zaken waarmee bij de bouw al rekening gehouden wordt, noemt Den Broeder het autoluw maken van de wijk. "Dat betekent dat mensen in de praktijk meer gaan lopen en fietsen. Maar je moet daar ook de faciliteiten voor scheppen. Als je bijvoorbeeld een rondje langs de Amstel kan rennen, kun je denken aan bewegwijzering."
Als het gaat om sociale infrastructuur, kijkt Den Broeder bijvoorbeeld naar ontmoetingsplekken. "Je moet daarbij goed kijken waar mensen zich thuis voelen, dus niet alleen trendy barretjes waar vooral hoog opgeleide mensen komen." Den Broeder wil vooral ook dat mensen zelf invloed hebben op hoe zij de wijk gezond inrichten. "Soms moet je ook dingen in zo'n wijk juist niet invullen, maar rafelrandjes achterlaten, zodat mensen met elkaar samen kunnen werken aan het verder inrichten. Dat moet je wel helpen organiseren, maar een aanzetje is vaak genoeg."
"Er liggen sportvelden vlak in de buurt en daar moeten we verbindingen mee creëren"
Nudging is een methode die Den Broeder ook wil inzetten. "Dat is een strategie waarbij je mensen stuurt om onbewust de juiste keuzes te maken, bijvoorbeeld door in een gebouw de trap prominent in beeld te hebben en de lift achteraf in een hoekje. Dan zijn mensen eerder geneigd die trap ook daadwerkelijk te nemen."
In een gezonde wijk is ook ruimte voor sportvelden. "Daar hebben we natuurlijk ook naar gekeken en in zo'n kleine wijk kun je op dat gebied niet veel realiseren. Daarom hebben we ook naar buiten gekeken. Er liggen sportvelden vlak in de buurt en daar moeten we verbindingen mee creëren en we moeten zorgen dat de sportvelden voldoende capaciteit hebben om de nieuwe wijk te bedienen."
Op het moment van spreken staat er nog niets in het Bajes Kwartier, maar het rapport Beter in het Bajes Kwartier, Health Impact Assessment van het Bajes Kwartier, Amsterdam, ligt er en tijdens de bouw blijft het Healthy Urban Living Lab actief. "AM heeft budget beschikbaar gesteld voor eerste twee jaar," vertelt Den Broeder. "We kijken naar andere financiële mogelijkheden om daar nog één of twee jaar aan vast te knopen als de wijk eenmaal staat, maar uiteindelijk zoeken we naar duurzaamheid in de wijk zelf. Als wij ons werk goed doen, maken we onszelf overbodig."
Voor meer informatie: rapport Beter in het Bajes Kwartier, Health Impact Assessment van het Bajes Kwartier, Amsterdam (pdf)