door: Marjolein Torenbeek
Het overvalt veel aanstormend talent: door een goede prestatie staan ze ineens in de schijnwerpers. Dit leidt tot gevoelens van trots, energie en zelfvertrouwen. Maar tegelijkertijd komen gedrag en prestaties onder een vergrootglas te liggen. Verwachtingen van de omgeving (coach, ouders, fans, sponsors) ten aanzien van toekomstige prestaties worden hoger. Een mindere prestatie wordt breed uitgemeten in krant of op het internet, steeds meer mensen hebben een mening en ventileren deze. Houd je dan maar eens staande! We zien vaak gebeuren dat de ontwikkeling en prestaties van deze sporters onder druk komen te staan en/of dat het plezier (tijdelijk) afneemt.
De afgelopen jaren heb ik veel talentvolle sporters mentale training gegeven. In deze trainingen focussen we veelal op hoe de sporters kunnen omgaan met wedstrijddruk. Ze leren bijvoorbeeld goede prestaties te visualiseren, te blijven focussen op hun taak wanneer het spannend wordt, en meer afstand te nemen van gedachten die ze als lastig ervaren. Met behulp van de mentale trainingen leren ze om constanter te presteren.
Mentaal vastgelopen
In sommige gevallen zijn het jonge sporters die alles uit hun talent willen halen en zich ook op mentaal vlak optimaal willen ontwikkelen. Deze sporters zitten goed in hun vel en grijpen mentale training aan om dit zo houden of mentaal nog sterker te worden. Maar in de meeste gevallen melden zich sporters die zijn vastgelopen op mentaal vlak: presteren lukt niet meer zoals voorheen en dit is niet toe te schrijven aan hun technische, tactische of fysieke kwaliteiten. Ze starten met mentale training om hun problemen met presteren aan te pakken.
"Ik zag een patroon in wat hen overkwam, hoe ze er op reageerden en wat daarvan de gevolgen waren"
Het viel me de laatste jaren steeds vaker op dat het niet zelden sporters betrof, die recentelijk beter waren gaan presteren en ineens niet langer als underdog werden gezien. De toegenomen wedstrijdspanning, waar deze groep sporters bij mij voor aanklopte, hing sterk samen met de plotseling toegenomen verwachtingen, eisen en (media-)aandacht voor hun prestaties. Ik zag een patroon in wat hen overkwam, hoe ze er op reageerden en wat daarvan de gevolgen waren. In het model hieronder (klik erop om afbeelding te vergroten, red.) illustreer ik dat patroon, met als doel inzicht bieden aan sporters, ouders en coaches.
Drie fasen
In eerste instantie is de sporter nog relatief onbekend (fase 1). Hij heeft nog niet al te veel last van aandacht en verwachtingen van zijn directe omgeving, fans of media. Hij kan dan ook presteren naar zijn kunnen. Wat overigens niet betekent dat hij geen last van wedstrijdspanning kan hebben, hier hebben zowel meer, als minder bekende sporters regelmatig last van. Aandacht en verwachtingen zijn in deze fase nog beperkt.
Fase 2: prestaties worden beter, de sporter wint bijvoorbeeld een NK of wordt uitgenodigd voor een selectieteam. Dit trekt de aandacht van coaches, tegenstanders, scouts en media. Terwijl 10 of 20 jaar geleden uitslagen van een belangrijke competitie of wedstrijd één of enkele dagen later in de (regionale) krant vermeld werden, staan tegenwoordig namen, foto’s en prestaties binnen no time op internet. Een groter publiek wordt sneller bereikt. Meer mensen hebben en uiten hun mening via sociale media. Verwachtingen ten aanzien van toekomstige prestaties nemen hierdoor snel toe en wanneer het na zo’n succesvolle prestatie (tijdelijk) wat minder gaat, wordt er flink gespeculeerd over de oorzaken. Dit alles kan bij de sporter tot meer spanning en afleiding zorgen in de voorbereiding en tijdens wedstrijden, waardoor het juist lastiger wordt om goed te presteren.
"Sporters blijven lang worstelen met de aandacht en verwachtingen, waardoor hun ontwikkeling, prestaties en plezier flink onder druk komen te staan"
Na verloop van tijd zie ik vaak één van twee dingen gebeuren (fase 3). Een deel van de sporters lukt het zich te herpakken: ze wennen aan de aandacht en hogere verwachtingen en leren hiermee om te gaan. De gerelateerde afleiding en spanning nemen af, waardoor ze weer beter gaan presteren. Maar wat ik ook regelmatig zie, is dat sporters lang blijven worstelen met de aandacht en verwachtingen, waardoor hun ontwikkeling, prestaties en plezier flink onder druk komen te staan. Soms zelfs blijvend. Zij bezwijken onder de druk van hun succes.
Surf the wave
Er is niet heel gerichte aandacht voor de druk die gepaard gaat met (plotseling) succes. In veel gevallen gaan we ervan uit dat het een kwestie van wennen is, van het ‘gewoon’ ervaren en ondergaan van alle aandacht en verwachtingen en ermee leren omgaan. Ik merkte in mijn mentale trainingen dat het leren van vaardigheden voor het omgaan met wedstrijdspanning voor deze groep sporters niet voldoende was. Ze hadden meer baat bij coaching gericht op het leren omgaan met de druk behorende bij hun nieuwe status. Met name van hulp bij het ontdekken van de eigen identiteit, en leren keuzes maken, grenzen aangeven en zichzelf profileren, op een manier die bij hún persoonlijkheid en waarden past, zag ik een positief effect. Het helpt hen steviger in hun schoenen te staan en minder te laten beïnvloeden en afleiden door de golf aan aandacht en verwachtingen die hen ineens overspoelt.
Op zoek naar de eigen identiteit
Veel sporters breken door in de periode van adolescentie (ongeveer 14-20 jaar). Onderzoek laat zien dat de identiteit tijdens de adolescentie nog volop in ontwikkeling is. Tieners ervaren vaak nog verwarring en onzekerheid over wie ze zijn als persoon en vinden het lastig om beslissingen te nemen. Bij de meesten van hen neemt de onzekerheid met betrekking tot hun ware ik af in de periode van jongvolwassenheid, ze krijgen een steeds beter beeld van zichzelf. Hoe beter het beeld van de eigen identiteit, hoe meer kleine en grote beslissingen worden gemaakt op basis van een proces van nadenken, onderzoeken en afwegingen maken. Beslissingen zijn dus beter doordacht en passend bij het individu. Veel sporters die doorbreken, zitten dus nog volop in dit proces en kunnen wel wat begeleiding gebruiken.
Bron: Verschueren, M. et al (2017). Identity Statuses throughout Adolescence and Emerging Adulthood: A Large-Scale Study into Gender, Age, and Contextual Differences. Psychologica Belgica, 57(1), pp. 32–42.
Op basis van mijn ervaringen heb ik een training - genaamd Surf the Wave-training - ontwikkeld voor sporters die op doorbreken staan/recentelijk zijn doorgebroken, met als doel hen te leren omgaan met groeiende verwachtingen en (media)aandacht tijdens hun ontwikkeling van talent naar topsporter. In het verleden heb ik een aantal jaar aan golfsurfen gedaan en ik kan me goed identificeren met de uitspraak 'You can’t stop the waves, but you can learn to surf'.
"Het doel is dat de inzichten en vaardigheden die de sporters opdoen tijdens deze training, de dip in prestaties voorkomen of in elk geval minder heftig te laten verlopen"
Surf the Wave-training
Ik zie een parallel met de gevolgen van plotseling succes: je hebt geen of weinig controle op wat er allemaal op volgt (je wordt overspoeld door een golf die niet te bedwingen is), maar je kunt wel leren om stevig op je surfboard te staan en met de golf mee te surfen. In de Surf the Wave-training leren de sporters zichzelf beter kennen, ontdekken ze wat ze belangrijk vinden, en leren ze keuzes te maken die passen bij wie ze zijn en wat ze willen. Hierdoor staat ze steviger in hun schoenen, en laten ze zich minder leiden en afleiden door wat andere mensen verwachten. Het doel is dat de inzichten en vaardigheden die de sporters opdoen tijdens deze training, de dip in prestaties (fase 2 uit het model) voorkomen of in elk geval minder heftig te laten verlopen. Met andere woorden: dat de sporter zich in de periode van doorbreken blijft ontwikkelen en goed blijft presteren.
Marjolein Torenbeek is Sportpsycholoog VSPN® en begeleidt sporters bij het leren omgaan met wedstrijddruk en de druk en verwachtingen van de topsportwereld. Ook houdt ze zich bezig met het ontwikkelen van synergie in sportteams: teams helpen beter samen te werken en communiceren, voor betere teamprestaties. In de afgelopen jaren trainde en begeleidde ze als teamcoach bij Effectory (Amsterdam) tientallen teams binnen organisaties door heel Nederland, en werkte ze bij Team Talent van HAN Sport & Bewegen. Marjolein Torenbeek is co-auteur van de boeken ‘Zelfregulatie in de Sportpraktijk’ en ‘CHAOS. Het Trainen van Aanpassingsvermogen van Teams’. Meer informatie: www.marjoleintorenbeek.nl.