door: Michiel van Dijk

Onlangs is in de Verenigde Staten de Rodchenkov Anti-Doping Act als wet aangenomen. Bijzonder aan deze wet – vernoemd naar Grigory Rodchenkov, de Russische klokkenluider en voormalig directeur van het Russische nationale dopinglaboratorium – is dat forse gevangenisstraffen en hoge boetes kunnen worden opgelegd aan 'deelnemers bij dopingcomplotten' op sportevenementen 'where the US is present'. De Rodchenkov Act wordt in de Verenigde Staten als een zeer grote en belangrijke voorwaartse stap gezien in de strijd tegen doping. Tegelijkertijd is de Act een bron van voortdurende ruzie en spanning tussen de Verenigde Staten en het World Anti-Doping Agency (WADA).

Is de Rodchenkov Act daadwerkelijk een goede stap voorwaarts in de strijd tegen doping? Zal deze wet bijdragen aan een verbeterde mondiale aanpak? En wat zijn de gevolgen voor Nederlandse sporters, in bijvoorbeeld Nederland maar ook in de V.S.?

Grigory Rodchenkov
Grigory Rodchenkov was als voormalig directeur van het Russische nationale dopinglaboratorium betrokken bij het geheime Russische dopingprogramma. Hij was verantwoordelijk voor het (laten) verdwijnen van 1.417 positieve dopingsamples en hij ontwikkelde een dopingcocktail die bestond uit drie verboden middelen gemixt met een likeur, welke bestemd was voor atleten die namens Rusland zouden participeren op de Olympische Winterspelen 2014 in Sotsji.ⁱ 

In 2016 vluchtte Rodchenkov naar de Verenigde Staten en deed zijn verhaal aan de New York Times ⁱⁱ. Dit leidde tot een kettingreactie. De meeste beschuldigingen van Rodchenkov zijn bevestigd in de onafhankelijke rapporten van onderzoeker McLaren ⁱⁱⁱ. De onderzoeken van McLaren namens WADA leidde er uiteindelijk toe dat Rusland werd uitgesloten van deelname aan de Olympische Zomerspelen 2016 in Rio de Janeiro en de Olympische Winterspelen 2018 in PyeongChang.

Rodchenkov, zelf ooit en mede dankzij dopinggebruik (anabole steroïden) een verdienstelijk hardloper, woont thans in de Verenigde Staten en zit in een getuigenbeschermingsprogramma. Op Netflix is een inmiddels bekroonde documentaire over zijn onthullingen te zien, genaamd 'Icarus' ^iv.

Rodchenkov Act
De wet maakt, kort gezegd, het georganiseerd en grootschalig dopinggebruik bij grote internationale sportwedstrijden en -toernooien verboden. Het ziet nadrukkelijk niet op individueel dopinggebruik, maar juist op systemen die dopinggebruik organiseren. Denk hierbij aan het structurele en georganiseerde dopinggebruik in het verleden door de wielrenner Lance Armstrong, het eerder genoemde Russische dopingprogramma, de Spaanse 'dokter doping' Fuentes en de operatie Aderlass (een Oostenrijks/Duits dopingnetwerk).

De Rodchenkov Act komt in beeld zodra één of meer Amerikaanse atleten en drie of meer internationale atleten betrokken zijn, de WADA Code van toepassing is en er banden met de Verenigde Staten bestaan, bijvoorbeeld omdat daar via contacten zaken worden gedaan of rechten worden verkocht. Ook evenementen buiten de Verenigde Staten komen in beeld, net als personen (zonder Amerikaanse nationaliteit) die zich niet aan de dopingregels houden. Iedereen ter wereld die betrokken is bij het organiseren van een dopingsysteem, of daarvan onderdeel uitmaakt, kan strafbaar worden gesteld onder de Rodchenkov Act (dat zouden dus ook sporters kunnen zijn mits aan de definitie wordt voldaan).

Bestraffing vindt plaats via de Amerikaanse strafrechter, waarbij de sancties zeer fors zijn: boetes kunnen oplopen tot 1 miljoen USD en gevangenisstraffen kunnen worden opgelegd tot 10 jaar.

Reactie Verenigde Staten
In de Verenigde Staten is de Rodchenkov Act met groot gejuich ontvangen. President Trump heeft op 4 december met ondertekening de wet formeel bekrachtigd. De Verenigde Staten kennen overigens een atypische dopingstructuur. USADA, de Amerikaanse nationale anti-doping organisatie en de evenknie van de Nederlandse Dopingautoriteit, is verantwoordelijk voor het anti-dopingprogramma in de Verenigde Staten. De overgrote meerderheid van de Amerikaanse professionele sportbonden (zoals: MLB, NFL, NHL, NBA) zijn geen ondertekenaars van de World Anti-Doping Code en vallen niet onder het bereik van USADA. Genoemde sportbonden hebben een eigen anti-dopingprogramma, dat naar verluidt aanzienlijk minder succesvol is. De bedoeling was dat deze professionele sportbonden wel onder het bereik van de Rodchenkov Act zouden vallen, maar uiteindelijk zijn deze bonden, evenals de College competities, uitgezonderd.

USADA is er desondanks stellig van overtuigd dat met deze Rodchenkov Act nationaal, maar ook internationaal, een extra middel in handen wordt gegeven om (inter)nationale dopingsamenzweringen aan te kunnen pakken.

De rest van de wereld
Wereldwijd is de Rodchenkov Act minder positief ontvangen. Allereerst is er geen enkel land ter wereld dat zich ooit heeft beroepen op de strafrechtelijke bevoegdheid voor dopingovertredingen, die zich buiten de nationale grenzen hebben voorgedaan. WADA, het IOC en tal van anti-dopingorganisaties hebben hun bezorgdheid geuit dat de territoriale bevoegdheid juist de mondiale aanpak van de strijd tegen doping gaat ondermijnen. De Rodchenkov Act zal leiden tot een overlapping van wetten en regels, waardoor het hebben van één set anti-dopingregels, de WADA Code, in het gedrang komt.

De Rodchenkov Act kan er verder toe leiden dat ook andere landen, bijvoorbeeld om politieke redenen, de Verenigde Staten gaan volgen en soortgelijke wetgeving gaan overnemen. Er ontstaat dan een lappendeken van verschillende wetten en regels, terwijl in het huidige systeem juist sprake is van duidelijk regelgeving: de WADA Code geldt mondiaal en voor elke sporter, professional of amateur, man of vrouw.

Invloed overheidsrechter wel noodzakelijk?
In toenemende mate valt waar te nemen dat de strafrechter in beeld komt bij dopingzaken ^v. Hoewel de Rodchenkov Act nadrukkelijk niet bedoeld is voor de afdoening van individuele zaken, zal de Act kunnen doorwerken in individuele zaken. Het is hierbij de vraag of de overheids(straf)rechter zich überhaupt wel moet mengen in sportzaken. Publieke regulering is in feite niet nodig, afdoening via het sporttuchtrecht biedt voldoende waarborgen aan alle betrokkenen bij een dopingprocedure. Het sporttuchtrecht wordt vanzelfsprekend door civielrechtelijke uitgangspunten overheerst en naar mate de op te leggen sancties zwaarder zijn, zijn overduidelijk ook strafrechtelijke uitgangspunten aanwezig. Alsdan worden zwaardere eisen aan het sporttuchtrecht gesteld voor wat betreft de procedurele kant, hetgeen in de praktijk goed werkt.

Ook het huidige systeem en de bestaande set regels (WADA Code) bieden mogelijkheden om grootschalige dopingstructuren aan te kunnen pakken ^vi.Zo worden bijvoorbeeld artsen die betrokken zijn bij dopingzaken op een mondiale lijst gezet die openbaar wordt gemaakt, om hen uit de sport te bannen ^vii.  De herziene versie van de WADA Code die per 1 januari 2021 van kracht wordt biedt daarnaast extra eisen aan de afdoening door onafhankelijke tuchtorganen (zo moet de afdoening van dopingzaken per 1 januari 2021 in Nederland door de tuchtcommissie van het ISR plaatsvinden en niet meer door tuchtcommissies van eigen sportbonden).

Lege huls
De Rodchenkov Act zal ongetwijfeld een rol gaan spelen bij de Olympische Spelen Tokyo 2021, als COVID-19 het toelaat dat deze doorgaat. WADA en IOC willen dat voorkomen. Eerder liet WADA zich al kritisch uit over de oplegging van gevangenisstraffen bij dopingzaken ^viii. Het belangrijkste bezwaar is dat het huidige systeem uitgaat van het zogenaamde strict liability-principe. Kort gezegd betekent strict liability dat het de persoonlijke plicht van elke sporter is om ervoor te zorgen dat geen verboden stoffen en/of afbraakproducten het lichaam binnenkomen ^ix. Anders gezegd: de atleet dient zijn onschuld zelf te bewijzen. Deze strict liability staat haaks op de afdoening van dopingzaken via het strafrecht, waar de onschuldpresumptie geldt en de aanklager moet bewijzen dat sprake is van een dopingzaak. Bovendien heeft de 'verdachte in een straf-dopingzaak' ook zwijgrecht, hetgeen in het (internationale) sporttuchtrecht juist niet geldt. Ook daar zit een groot verschil van aanpak.

De Verenigde Staten zijn ongevoelig voor de kritiek van WADA. De Rodchenkov Act zal ongetwijfeld de internationale aanpak van doping gaan beïnvloeden. De gevolgen voor Nederlandse atleten zullen beperkt blijven, zolang zij niets te maken hebben met internationale dopingnetwerken.

Michiel van Dijk is gespecialiseerd in sportrecht. Hij maakt deel uit van de gespecialiseerde sportsectie van CMS en is als bestuurder en (ex)sporter actief in de sportwereld. Van Dijk was acht jaar voorzitter van de Auditcommissie Doping NOC*NSF en was 12 jaar voorzitter van de arbitrage tuchtcommissie van de NRB. Momenteel is hij arbiter bij het Instituut Sportrechtspraak (ISR) en heeft hij zitting in de Tuchtcommissie Betaald Voetbal KNVB. Verder is Van Dijk secretaris van de Vereniging voor Sport & Recht en redactielid van het Tijdschrift voor Sport & Recht. Voor zijn verdiensten voor NOC*NSF ontving hij in mei 2014 de Erepenning NOC*NSF. Verder is Van Dijk voormalig rugby-international en sinds een aantal jaar fanatiek wedstrijdatleet. Hij heeft 25 marathons gelopen.