door: Gerard Sierksma
Met de invoering vorig jaar van de Video Assistant Referee ofwel de VAR leek het er voor alles en iedereen een stuk eerlijker op te worden. Met name de doellijntechnologie werd met gejuich begroet. Nooit meer eindeloze discussies over doelpunten die al of niet terecht waren goedgekeurd. En ook over buitenspel geen twijfel meer, zo dacht men optimistisch. Maar hoe goed de VAR ook werkt voor de eerstgenoemde situatie, buitenspel en de VAR is een minder gelukkige combinatie gebleken. Deze column laat zien dat de VAR in geval van buitenspel door invoering van zogenaamde tolerantiezones veel beter kan worden toegepast.
Hoewel ook het gebruik van de VAR bij buitenspel met hoge verwachtingen werd geïntroduceerd roept zij vooralsnog voornamelijk onvrede op. Denk alleen maar aan het afgekeurde doelpunt van Quincy Promes in de recente thuiswedstrijd van Ajax tegen Chelsea.
Foutmarges
De onvrede wordt veroorzaakt door het minutenlang VAR-overleg bij vermeend buitenspel en de vaak uiterst omstreden beslissing die daarop volgt. Het oog van de scheidsrechter blijkt niet altijd minder onrechtvaardig dan het oog van de computer, de hoge verwachtingen omtrent de VAR als snelle en eerlijke hulpscheidsrechter ten spijt. Met de VAR kan worden gemeten, heel nauwkeurig tot op de millimeter. Maar helaas, meten is lang niet altijd zeker weten! Meten is weten met een foutmarge! En als de VAR dus aan het tijdrovende millimetermieren is over wel of niet buitenspel, dan is de terechte vraag of het gebruikte computerbeeld van de VAR wel de realiteit weergeeft en de beslissing dus wel correct en eerlijk is.
"Een foute beslissing van de scheidsrechter, heeft soms miljoenen euro-consequenties"
Natuurlijk klopt het dat je met elkaar kunt afspreken dat de VAR-beslissing dé beslissing is en we ons niet bekommeren over onnauwkeurigheden van de metingen. Maar de terechte vraag is dan of we dat de sporters kunnen aandoen. Een foute beslissing van de scheidsrechter (denk aan de iconische handsbal van Thierry Henry), en dus ook van de VAR, heeft soms miljoenen euro-consequenties! Ook andere sporten dan voetbal kennen dit nijpende probleem dat alleen maar groter wordt omdat de prestatiedichtheid aan de top toeneemt en de onderlinge verschillen tussen de toppers steeds kleiner worden.
Geen finishfoto
Was het eerlijk dat Koen Verweij in Sotchi zilver kreeg terwijl het verschil met de nummer één slechts 3-duizendste van een seconde was, een verschil zo klein dat die binnen de erkende foutmarges van de (tijd)metingsystemen lag? Zelfs de officiële tijdwaarnemers kennen die onnauwkeurigheidsmarges. Saillant punt hierbij was dat beide atleten niet in dezelfde rit reden, zodat er geen finishfoto beschikbaar was en niet met een loep op de millimeter nauwkeurig gekeken kon worden.
In Sotchi zat het hem in de onnauwkeurigheidsmarge van het tijdregistratiesysteem. Millisecondenwerk, binnen de foutmarge. Onterecht zilver dus voor Koen. Ex aequo goud was de juiste uitslag geweest. En hoe zat het ook al weer met de zevende etappe in de Tour de France van 2017? Een heldere finishfoto met een kaarsrechte finishlijn was hier beschikbaar. Maar pas na minutenlang overleg werd Marcel Kittel uitgeroepen tot winnaar met een nauwelijks waarneembaar verschil met de nummer twee, Edvald Boasson Hagen. Erger nog, de lijn op de foto is niet de echte finishlijn die op het asfalt is gekalkt. De lijn is ingetekend in de finishfoto en kan dus nooit voor 100% zekerheid exact op de plek staan van de finishlijn op de weg. Er is dus sprake van een foutmarge en die kan net groot genoeg zijn geweest om niet Kittel maar Boasson Hagen tot winnaar uit te roepen. Gemier op de millimeter dus en een typisch voorbeeld van een ex aequo-situatie met twee winnaars.
Hoe zit het met de onnauwkeurigheid van de VAR-lijn?
Volgens de FIFA-spelregels is de buitenspellijn een rechte lijn evenwijdig aan de doellijn van de ‘verdedigende’ keeper (eigenlijk het vlak verticaal op deze lijn); de grootte van de zone tussen de buitenspellijn en die doellijn wordt bepaald door de voorlaatste speler van het verdedigende team, die dus zelf net niet in de buitenspelzone staat (alleen een deel van zijn hand of arm mag volgens de regels over de grens zijn). Op het moment dat de VAR zich gaat bemoeien met buitenspel, dan tekent de VAR de bekende lijn in het computerbeeld, net zo’n lijn als bij Kittel en Boasson Hagen. Een lijn dus die niemand ziet ‘in het echt’, het is geen vaste kalklijn op het veld. Volgens de theorie en de praktijk van meten kan de positie van die lijn nooit 100% nauwkeurig samenvallen met de theoretische buitenspellijn volgens de FIFA-regels.
"De VAR-lijn valt niet met 100% zekerheid samen met de theoretische FIFA-buitenspellijn"
Weliswaar zal de fout klein zijn, maar wel groot genoeg om flink de plank mis te slaan, zoals we hebben gezien. Het probleem ontstaat als de bal ‘naar voren’ wordt gespeeld naar een teamgenoot, die daardoor wordt betrokken in het spel en mogelijk strafbaar buitenspel staat. Van belang is dan het moment dat de bal wordt aangespeeld. Precies op dát tijdstip zou de VAR-lijn in het computerbeeld moeten worden getekend. Als het gaat om millimetertjes (en de mogelijk miljoenen euro’s) beginnen de bekende lange wachttijden en slaat bij de VAR-scheidsrechters de onzekerheid toe. En begrijpelijk. Waarom?
Schijneerlijkheid met de VAR
Allereerst is het tijdstip van aanspelen van de bal sowieso niet met 100% nauwkeurigheid te bepalen: in de praktijk hebben we te maken met een (weliswaar heel klein) tijdvenster. Verder moet volgens de FIFA de VAR-lijn ‘strak’ aanliggen tegen de ‘voorlaatste’ speler. Maar helaas, die speler beweegt meestal in het tijdvenstertje en waar precies zijn arm overgaat in de schouder is al evenmin exact te bepalen. Verder is het onmogelijk om de VAR-lijn precies evenwijdig te trekken aan de doellijn van de tegenstander. Conclusie: de VAR-lijn valt niet met 100% zekerheid samen met de theoretische FIFA-buitenspellijn.
"Het is zoeken naar een speld in een hooiberg, omdat dat millimetertje buitenspel veel kleiner is dan de foutmarge op de positie van de ingetekende VAR-lijn"
Zodra de VAR-lijn is ingetekend wordt bepaald of de bewuste (armloze) speler inderdaad strafbaar buitenspel staat. En dan kan het gaan om millimeters, zoals onlangs bij Promes. De daaropvolgende minutenlange discussie en onderbreking van het spel is echter verspilde tijd en geeft slechts schijneerlijkheid. Het is zoeken naar een speld in een hooiberg, omdat dat millimetertje buitenspel veel kleiner is dan de foutmarge op de positie van de ingetekende VAR-lijn. En ook als het over millimeters gaat kun je niet volstaan met de simpele vaststelling dat de VAR-lijn is-zoals-hij-is en de inherente onnauwkeurigheden worden genegeerd. Een foute referee-beoordeling van strafbaar buitenspel (volgens de FIFA-regels dus) kan grote gevolgen hebben voor het verloop van de wedstrijd, zeker ook als er weinig gescoord wordt, zoals bij EK’s en WK’s waar meer dan een derde van de wedstrijden eindigt met maximaal slecht één doelpunt.
De oplossing: VAR-tolerantiezones
De onzekerheidsmarge van de VAR-lijn kan eenvoudig in beeld worden gebracht met het aanbrengen van een zogenaamde tolerantiezone tegen de VAR-lijn aan in de richting van de goal van de tegenstander. Binnen die tolerantiezone is er dan geen sprake van strafbaar buitenspel. Het ligt voor de hand om de breedte van de tolerantiezone te laten bepalen door de grootte van de onnauwkeurigheid op de positie van de VAR-lijn. Die is evenwel wat lastig uit te rekenen en is ook afhankelijk van de meetapparatuur. Beter is het om een vaste breedte te kiezen die duidelijk en zichtbaar is: 50 cm moet volstaan. De scheidsrechters zien dan op het scherm de eigen VAR-lijn plus daar tegenaan de, zeg grijze, tolerantiezone van 50 cm breed.
Is daarmee de discussie niet 50 cm opgeschoven? Nee, en dat zit zo. In de buurt van de VAR-lijn is het, zoals we zagen, volstrekt onzeker of er sprake is van strafbaar buitenspel. Maar omdat de tolerantielijn (de grens van de tolerantiezone richting de doellijn) zo is gekozen dat die ver genoeg verwijderd is van de VAR-lijn, is zelfs in de buurt ervan zeker sprake van strafbaar buitenspel. Dus als de betreffende speler geheel of gedeeltelijk de tolerantielijn is gepasseerd, dan geen VAR-discussies: onmiddellijk strafbaar buitenspel geven. Maar wat als het voor de VAR-scheidsrechter(s) toch niet zo duidelijk is dat de tolerantielijn (gedeeltelijk) is gepasseerd? Ook dan dus geen discussie, de tolerantielijn ligt daarvoor te ver af van de VAR-lijn: zonder discussie onmiddellijk strafbaar buitenspel geven. Op deze wijze is de buitenspelonzekerheid ‘op’ de VAR-lijn vervangen door zekerheid ‘op’ de tolerantielijn.
"Het grote verschil met voetbal is natuurlijk dat spelers op het veld niet kunnen anticiperen op die tolerantie wat automobilisten wel kunnen met hun snelheidsmeter"
Een metafoor
Nogmaals, met de tolerantiezone naast de VAR-lijn wordt recht gedaan aan het feit dat in de buurt van de huidige VAR-lijn het strafbaar buitenspel staan niet zinvol en eerlijk is te bepalen, omdat de VAR-lijn niet precies samenvalt met de FIFA-buitenspellijn. Je zou dit kunnen vergelijken met de tolerantie bij het overtreden van, zeg, de 50 km/u snelheidsbeperking in het wegverkeer. De ‘harde’ grens ligt bij 50 km/u: sneller dan 50 is fout. Maar vanwege de meetonzekerheid worden snelheden binnen de 55 km/u getolereerd en niet bestraft. Het grote verschil met voetbal is natuurlijk dat spelers op het veld niet kunnen anticiperen op die tolerantie wat automobilisten wel kunnen met hun snelheidsmeter.
De meetapparatuur wordt steeds nauwkeuriger en we kunnen ons afvragen of met de komst van VAR de robotscheidsrechter zijn intrede heeft gedaan in de sport. Zeker is het dat strafbaar buitenspel ooit nano-nauwkeurig is vast te stellen. Maar of dat de VAR-tolerantiezone bij buitenspel overbodig maakt valt zeer te betwijfelen. Geen enkele sport zit te wachten op beslissingen die alleen met de computer, een robot, genomen kunnen worden en verder ‘onzichtbaar’ zijn. Spannender is het als ook wij, toeschouwers, de redenen van (scheidsrechterlijke) beslissingen onmiddellijk kunnen meebeleven op de stadionschermen en op onze smartphones en televisieschermen. De tolerantiezone bij vermeend strafbaar buitenspel is daarvan een mooi voorbeeld. Als toeschouwer wil je zien, niet geloven. Tussen de VAR en buitenspel komt het zeker goed.
Gerard Sierksma is emeritus hoogleraar sportstatistiek en mathematische besliskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij adviseert het NOC*NSF bij olympische selectieprocedures. Verder is Sierksma voorzitter van de Adviescommissie voor de Sport in de gemeente Groningen.