door: Adri Broeke

Als net nieuw benoemde bestuursvoorzitter van de - zeker qua subsidies - invloedrijke Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) publiceerde Marcel Levi tijdens de sportzomer van 2021 zijn eerste column in het NWO-magazine met als titel: 'Wetenschap is topsport'. De commentaren waren niet van de lucht. Wetenschapsbeoefening dient volgens de betreffende criticasters niet geassocieerd te worden met een competitieve ratrace als topsport. Weg met het meritocratisch sportideaal ‘dat de beste moge winnen’. Had professor Levi beter moeten weten? 

Maarten Janssen en Kim Putters, beiden werkzaam aan de Erasmus Universiteit, waren het al jaren van plan. Samen onderzoek doen naar paralellen in de prestaties van topsporters en topbestuurders in de gezondheidszorg. Gedurende de recente coronacrisis vonden ze de tijd om hun denkbeelden aan het papier toe te vertrouwen. Onlangs zag het samen geschreven boek Topvorm het licht. Een prestatie van formaat. De auteurs doen in deze uitermate lezenswaardige publicatie uitgebreid verslag van hun zoektocht naar de onderliggende principes en patronen achter de zichtbare prestaties van ‘toppers’ in de sport en zorgsector. Wat vraagt het van hen en hun directe omgeving? Welke voldoening halen ze uit alle inspanningen en opoffering die ze getroosten? Wat levert het uiteindelijk allemaal op?

Met ruim een twintigtal sporters en bestuurders voerden de onderzoekers diepgaande reflectie gesprekken. Met niet de minsten als Ernst Kuipers, Esther Vergeer en Pieter van den Hoogenband bijvoorbeeld maakten ze daartoe reconstructies van belangrijke gebeurtenissen en keuzemomenten in de loop van hun carrière. De persoonlijke beleving en betekenisverlening tijdens de opeenvolgende loopbaanfasen ‘naar de top – aan de top – van de top’ staan centraal in de eerste drie delen van het boek. 

Nieuwe perspectieven
In het vierde en laatste deel wordt teruggeblikt op de verworven inzichten en vinden reflecties plaats op overkoepelende patronen. Dit opende nieuwe perspectieven. Op grond hiervan presenteert het duo Janssen & Putters een nieuwe visie op presteren en trekken ze verbeterlessen voor de tegenwoordig (over)heersende prestatiemaatschappij.

Uitblinken kun je - tot op zekere hoogte - leren
Net als iedereen beschikken ‘uitblinkers’ over bepaalde (aangeboren) menselijke vermogens om dingen tot stand te brengen en zich als persoon te ontwikkelen. Iedereen doet dat in relatie met anderen. Soms door je met hen te meten en te vergelijken. Dit vergelijkend presteren zit sterk in onze huidige samenleving ingebakken. Maar mensen zijn ook in staat om prestaties te leveren met een verbindende functie. Met verbindend presteren proberen we juist de band met de ander te versterken door wederkerig iets te creëren dat voor elkaar van betekenis is. Vormen van zowel vergelijkend als verbindend presteren zijn ieder mens eigen en komen in alle levenssferen en culturen in meerdere of mindere mate voor. Ook in de sport en zorgsector.

Toppers in de wereld van de sport en het zorgbestuur onderscheiden zich omdat ze op hun gebied bovengemiddelde prestaties leveren. Ze beschikken over een drive om dingen (nog) beter te doen en willen koste wat kost in hun ‘tak van sport’ het verschil maken. Dit individu-gebonden willen staat bekend als de 3D-mindset; dedication (taakgerichtheid), devotion (toewijding) en determination (doorzettingsvermogen). Wie een uitzonderlijke mix van deze kwaliteiten heeft, maakt goede kans om daarmee ‘aan de top’ te komen en op het desbetreffende gebied op den duur tot de uitblinkers te horen. 

In perspectief
In de - soms onbedwingbare - dwang om zich te willen bewijzen ligt bij toppresteerders het risico van zelfoverschatting, overtraining en burn-outs evenwel constant op de loer. Aan de top en daarna moet je bovendien als ‘topper’ leren jezelf in perspectief te blijven zien, inclusief de eigen tekortkomingen. Een sterk gevoel van eigenwaarde is goed, als dat maar niet doorslaat in narcistische neigingen of gedragingen. 

Topsporters en topbestuurders oefenen naar eigen zeggen een ‘zijnsberoep’ uit. Je doet niet aan topsport, je bént topsporter. Je vervult geen functie als bestuurder, je bént bestuurder. De meesten hebben mede daardoor bovengemiddeld plezier in wat ze doen. Ondanks de grote inspanningen en opoffering die ze zich moeten getroosten. Ze genieten met volle teugen van hun met persoonlijke groei en zelfontwikkeling gepaard gaande ‘topervaringen'. Naast gericht oefenen en al doende leren, is voor het verleggen van de (eigen) grenzen het advies en de hulp van belangrijke waarde toevoegende anderen nodig. Zij verdiepen het individu-gebonden prestatievermogen met het aanboren van nieuwe energiebronnen en aanvullende knowhow. Voor alle duidelijkheid en de talentmythe ten spijt: uitblinken kan iedereen - tot op bepaalde hoogte - leren. Mits het je lukt om het proces van presteren boven het zichtbare resultaat te zetten, de juiste mensen om je heen weet te verzamelen en met elkaar te verbinden.

Overkoepelende patronen
De sportmetafoor riep bij wetenschappers blijkbaar negatieve associaties op zoals ‘ratrace naar de top’. Uit de in dit onderzoek opgedane inzichten komt een ander beeld naar boven. In de top van de zorg bijvoorbeeld gaat het niet zozeer om de beste te willen zijn, maar eerder het beste te willen doen. Bij veel zorgbestuurders blijkt het moreel kompas veelal een sturende rol te vervullen. Men wil het goede doen en met name voor mensen die het echt nodig hebben van betekenis zijn.

Aan topsport liggen ogenschijnlijk eenvoudige principes ten grondslag. Avital Selinger, ex-volleybal-international en huidig bondscoach van het damesvolleybalteam, stelt het als volgt: ‘Als we verliezen, dan leren we. Als we winnen, dan winnen we’.

De mate van succes en voldoening blijkt in werkelijkheid bij topsporters meer bepaald door de tijd en energie in het streven naar resultaat dan door zichtbaar geleverde topprestaties zelf. Ze hebben hun eigen maatstaven voor wat ze zelf goed/fout gedaan hebben en wat er goed/fout is gegaan. In hun zoektocht naar goed en/of beter delen ze dit referentiekader met hun coach en het directe begeleidingsteam. Eventueel hooggespannen verwachtingen en vormen van druk uit de externe omgeving worden zo beter weerstaan.

Legacy
Zij die actief aan de top zijn of waren willen in veel gevallen graag iets blijvends (de zogeheten ‘legacy’) nalaten. Dat kan op een directe aan de persoon gekoppelde wijze. Zoals in levende lijve als voorbeeld dienen om nieuwe generaties te inspireren of een bijdrage te leveren aan goede doelen. Het kan ook op een meer indirecte manier. Onder meer door je in de loop der tijd opgedane kennis en ideeën via geëigende kanalen te delen met derden. Veel toppers zien dit nalatenschap als een soort gift om iets ‘terug te doen’ naar de maatschappij.

Al met al komen Janssen en Putters in het laatste deel tot een drietal aanvullingen op het eenzijdige beeld van de topsport(metafoor) als een louter op vergelijkend presteren gerichte ratrace. Allereerst zien ze dat zowel topsporters als topbestuurders zich primair inzetten voor of committeren aan iets dat groter is dan zijzelf. Ten tweede houdt presteren op het hoogste niveau in dat je heel goed voor jezelf moet zorgen maar ook tegelijkertijd op een verbindende wijze moet kunnen samenwerken met anderen in je professionele en persoonlijke omgeving. 

De persoonlijke successen worden door hen dan ook zeker niet als puur individuele verdiensten gezien. Het succes van het individu blijkt bij nader inzien één waar velen bij betrokken zijn. Ten derde werd duidelijk dat het op weg naar, aan en weg van de top vooral gaat om het veerkrachtig (leren) omgaan met onzekerheden en tegenstrijdige elementen. Zo zal je gebrek aan controle dienen te verdragen en in spannende situaties je rust en kalmte dienen te bewaren. Daarvoor zijn zogenaamde én – én vaardigheden vereist. Bij de tragedie die topvoetballer Christian Eriksen trof tijdens het EK voetbal 2021 liet aanvoerder Simon Kjaer zien over dit vermogen te beschikken. Van mensen als deze captain van het Deense voetbalteam kunnen we als samenleving het nodige opsteken over hoe met onzekerheid en complexiteit op de juiste wijze om te gaan. Zo bezien is de door Marcel Levi gebruikte topsportmetafoor zo gek nog niet...

Verbeterlessen voor de maatschappij van morgen
De afgelopen decennia richtten we ons in maatschappelijk opzicht meer en meer op zelfontplooiing en het vergroten van zelfredzaamheid. Bij het beklimmen van de maatschappelijke ladder schreef men als gevolg hiervan succes veelal toe aan eigen verdiensten en werden mislukkingen als persoonlijk falen gezien. Dit alles leidde tot de sterk individualistisch-georiënteerde prestatiemaatschappij van nu. Een samenleving die momenteel voor grote uitdagingen staat op het gebied van klimaat, energie en een veilige en gezonde leefomgeving. Alle zeilen moeten bijgezet worden om de levensnoodzakelijke maar veeleisende transities naar een duurzame, meer inclusieve ‘betere’ wereld te doen slagen. Ieders positieve bijdrage is daarbij van waarde.

De auteurs zetten op basis van de kennis die ze met dit onderzoek hebben opgedaan bij toppresteerders vraagtekens bij de heersende maatschappijvisie aangaande presteren. Ze pleiten daarentegen voor een visie die uitgaat van ‘wij’ in plaats van ‘ik’ en die oog heeft voor ‘wat van waarde is’ boven alleen ‘uitkomsten en resultaten’. Voor de samenleving van morgen is het cruciaal dat iedereen - van de top tot aan de basis - kansen en begeleiding krijgt om eigen talenten te ontwikkelen en in te zetten voor het grotere geheel. We zullen de komende tijd daarom veel breder naar ‘talentontwikkeling’ moeten kijken. Bij elke vorm van presteren is er altijd sprake van een drie-eenheid: het proces - de uitkomst - de wisselwerking met de omgeving. Op alle drie vlakken het goede doen, dat goed doen en jezelf tegelijkertijd afvragen wat dat goede voor de mensen om je heen betekent vraagt om verschillende soorten van ’in topvorm zijn’. Om de grote uitdagingen waar we als samenleving voor staan aan te kunnen, is ieders topvorm-van hoog tot laag- van wezenlijk belang. 

Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: Professioneel Sportmanagement Vernieuwen. Zijn favoriete boek is: De A.F.C.’ers van J.B. Schuil.