door: Adri Broeke
Tijdens zijn verkennende studiereis door de Verenigde Staten in 1831 ontdekte de Franse aristocraat en politiek filosoof Alexis de Tocqueville de kracht van de 'civil society'. Dit tussen staat en de markt bewegende middenveld vormde naar zijn oordeel de kurk waarop de prille democratie in de Nieuwe Wereld dreef. In de jaren daarna kreeg hij ook in de Oude Wereld het gelijk aan zijn zijde. De afgelopen decennia kalfde de maatschappelijke impact van het traditionele middenveld echter steeds verder af. Ook in ons land. Is het mogelijk om het maatschappelijke middenveld de komende jaren rondom sport nieuw leven in te blazen?
Begin negentiende eeuw was De Tocqueville er bij lange na niet gerust op. Hij vreesde dat de overheid zich steeds meer en dieper met de persoonlijke levenssfeer van burgers zou gaan bemoeien. De markt zou vroeger of later wellicht het consumentisme aanwakkeren. Als gevolg daarvan nam de inzet en de animo voor het algemene/gedeelde belang steeds meer af. Op den duur zou het beperkte eigen belang de overhand krijgen en daarmee de democratie bedreigen.
Inspirerende visie
In veel landen van het vrije Westen is het al zover, aldus Jeroen den Uyl. Als oud-politicus - en nog altijd werkzaam als organisatieadviseur - wil hij met zijn boek Powerswitch bouwstenen aandragen om de teloorgang van de democratische rechtstaat het hoofd te bieden.
In de loop van de vorige eeuw nam de overheid een toenemend aantal zorg- en nutstaken geleidelijk over. Dit was fnuikend voor de wil om voor elkaar en de gemeenschap te zorgen
Daar is een ingrijpende verschuiving binnen de maatschappelijke machtsverhoudingen voor nodig. Burgers zullen uit welbegrepen eigen belang weer grip moeten krijgen op hun eigen leefwereld en zich daadwerkelijk verantwoordelijk weten voor hun medeburgers. Een blauwdruk voor zo'n tour de force bestaat niet. In de kern lijkt het op het bouwen van een kathedraal in de Middeleeuwen. Er is weliswaar een droom, maar een serieus bouwplan ontbreekt. Naast een inspirerende visie is een langdurige samenwerking van vele honderden medewerkers nodig en de durf om te falen.
De verloren gemeenschapskracht terugwinnen
Voor de realisatie van zijn gedroomde vitale samenleving is voor Twynstra Gudde met partner Jeroen den Uyl de term 'vergemeenschappelijking' het toverwoord. Een 'dikke overheid' en een 'dikke markt' zijn volgens hem debet geweest aan het verlies van solidariteit en gemeenschapszin in de hedendaagse samenleving. In de loop van de vorige eeuw nam de overheid een toenemend aantal zorg- en nutstaken van de in stichtingen of verenigingen georganiseerde burgers geleidelijk over. Dit proces van verstatelijking was fnuikend voor de wil om voor elkaar en voor de gemeenschap zorg te dragen.
Gedurende het laatste kwart van de twintigste eeuw droeg de overheid deze ingelijfde gemeenschapstaken uit efficiencyoverwegingen vervolgens over aan diverse marktpartijen. Dit proces leidde op haar beurt ertoe dat woningcorporaties, ziekenhuizen, welzijnsinstellingen, de kunstensector en de sport in een neoliberaal economisch en commercieel vaarwater belandde. Hoog tijd dus voor een ideologische herbronning van het sociaal burgerschap.
Binnen de kaders van de rechtstaat gaan mensen in de vitale samenleving van morgen hun leven weer zelf organiseren. In regelkringen wel te verstaan
Al meer dan twintig jaar werkt Den Uyl als een soort politicus in maatschappelijke dienst aan de realisatie van zijn kathedraal. De gedroomde verhouding tussen overheid, markt en gemeenschap ziet er in zijn ogen als volgt uit:
Regelkringen
Binnen de kaders van de rechtstaat gaan mensen in de vitale samenleving van morgen hun leven weer zelf organiseren. In regelkringen wel te verstaan. Dat zijn organisatie-eenheden waar mensen onderling op basis van een gemeenschappelijke set waarden en normen - zonder tussenkomst van derden - burgerschapswaarden en gemeenschapskracht creëren. De regelkring als funderend organisatieprincipe voor zelfsturende, vitale gemeenschappen.
Met vele concrete voorbeelden wordt duidelijk gemaakt wat in de 'gedroomde samenleving' de nieuwe elkaar aanvullende rollen zijn die overheid, politiek bestuur, markt en de burgerschap vormende gemeenschappen vervullen. Onfrisse praktijken en behoudendheid vormen binnen de regelkring gemeenschap zeker een gevaar. Echter, burgerschapwaarden als omgaan met verschillen, onderling vertrouwen kweken, anderen helpen, het eigen belang weten te relativeren en kiezen voor saamhorigheid zijn alleen al doende te leren.
De kunst van het verenigen zijn we blijkbaar nog niet verleerd
Terug naar de basis van het verenigen
In tijden van onzekerheid bundelden de Hollandse burgers en masse hun krachten. Ook nu weer buitelen de burgerinitiatieven over elkaar heen. Dit keer schieten vooral op het gebied van zorg, energie, sociale voorzieningen en buurtveiligheid de informele WhatsApp-groepen, de coöperaties en andere samenwerkingsverbanden als paddenstoelen uit grond. De kunst van het verenigen zijn we blijkbaar nog niet verleerd.
Dat vindt Berend Rubingh ook. Zo'n 25 jaar geleden besloot hij als zelf benoemd zelfstandig organisatieadviseur op ontdekkingsreis te gaan in sportland. De laatste jaren mondde dat uit in een intensieve zoektocht - samen met KNVB-collega Sjors Brouwer - naar de overlevingskansen van de moderne sportvereniging. In het speels vormgegeven en rijk geïllustreerde praktijkboek Back 2 Basics doet hij uitgebreid verslag van zijn praktische ervaringen en verworven inzichten. Een pakkende titel die wel aanleiding kan geven tot misverstanden. In de inleiding maakt hij daarom zijn bedoeling meteen duidelijk: 'We willen nadrukkelijk niet terug in de tijd, maar naar een vitale moderne organisatie gestoeld op de oorspronkelijke verenigingswaarden'.
Naast authenticiteit en verbindingskracht is voor de toekomstbestendigheid van de sportclub van morgen tevens een wendbaar aanpassingsvermogen vereist
Die oorspronkelijke verenigingswaarden vormen de basis, maar worden niet erg expliciet op een rijtje gezet. Tussen de regels door kun je lezen dat het gaat om zaken als eigenaarschap, onderling vertrouwen, gedeelde passie, medeverantwoordelijkheid en de mores van gemeenschapszin. Deze waarden en overtuigingen vormen de verbindende kracht van het verenigen als authentieke organisatievorm. Aan iedere formele sportvereniging liggen deze verenigingswaarden en principes ten grondslag. Hiermee alleen red je het volgens Rubingh niet langer in onze snel veranderende en onvoorspelbare wereld. Naast authenticiteit en verbindingskracht is voor de toekomstbestendigheid van de sportclub van morgen tevens een wendbaar aanpassingsvermogen vereist.
Toekomst oude verenigingsvorm onzeker
De eerder stabiele en later verzuilde samenleving van vroeger is de afgelopen decennia veranderd in een dynamische individualistische netwerkmaatschappij. Mensen kiezen steeds vaker voor flexibele vormen van sportbeoefening buiten het verenigingsverband om. Animo voor langdurige binding aan de leden-voor-leden sportclubs neemt gestaag af. De traditionele sportvereniging heeft qua menskracht en middelen moeite om adequaat in te spelen op de veranderende wensen en behoeften van de 21ste-eeuwse druk bezette en veeleisende burger. De toekomst van de ouderwetse verenigingsvorm is hierdoor onzeker. De bestaande sportverenigingen zullen hoe dan ook alle zeilen moeten bijzetten om zich aan te passen aan de eisen van de (nieuwe) tijd.
Rubingh heeft daartoe het door hem zo betitelde take-5 model ontwikkeld. Een model waarbij het gaat om de fit (=afstemming) tussen de veranderende omgeving en de samenstellende onderdelen van het verenigingsfunctioneren. De strategie, de structuur, de cultuur en het bestuur vormen de pijlers van de verenigingsorganisatie die op een passende wijze dienen aan te sluiten bij de eisen van de omringende buitenwereld als vijfde pijler. Zo niet, dan staat het voortbestaan van de betreffende club op het spel. Dat dient te allen tijde voorkomen te worden.
De theoretische inzichten blijven vooralsnog beperkt tot succesvolle gevalsbeschrijvingen of subjectieve waarnemingen
Verandervermogen
Hoe vrijwillige bestuurders en hun professionele ondersteuners daarbij te werk kunnen gaan, wordt uitgebreid toegelicht met good practices uit het inmiddels opgebouwde Back 2 Basics-netwerk van verenigingsadviseurs. In de verschillende hoofdstukken worden de pijlers van het take-5 model telkens met veel praktijktips, checklists en casussen ondersteund. Aan praktijkvoorbeelden geen gebrek. De theoretische inzichten blijven vooralsnog beperkt tot succesvolle gevalsbeschrijvingen of subjectieve waarnemingen.
Pas onlangs is volgens Rubingh door Back 2 Basics het onderzoek naar werkzame mechanismen en verklarende organisatiepatronen van het verenigingsfunctioneren in gang gezet. De meeste aandacht en energie binnen de Back to Basics-beweging ging de laatste tijd zitten in het versterken van het verandervermogen en de ontwikkelkracht van de deelnemende (voetbal)sportverenigingen. De scholing van geschikte procesbegeleiders en de ontwikkeling van een voor die groep verenigingsondersteuners passend competentieprofiel stond centraal. Om aan de veranderende eisen van de (potentiële) leden en de nieuwe uitdagingen van de 21ste-eeuwse samenleving op een innovatieve manier in te spelen, heeft de club van morgen naast extra middelen en tijd vooral professionele ondersteuning nodig.
De kunst van het veranderen en ontwikkelen van leden-voor-leden verenigingen zit in het creëren van de juiste voorwaarden en het ontwikkelen van processen
T-profiel voor de club change agent van morgen
Het onlangs door Back 2 Basics ontwikkelde T-profiel is bedoeld als leidraad voor de gemeenschappelijke mindset en het speciale kennen en kunnen van de professionele ondersteuner op het gebied van (sport)verenigingen en maatschappelijke organisaties.
De dwarsbalk moet gezien worden als de verenigkundige body of knowledge van de nieuwe professional. De lerende organisatie en de waarderende verandering benadering (Appreciative Inquiry) fungeren daarbij als conceptueel raamwerk. De verticale basis van het T-shaped profiel staat voor de aanwezigheid van specifieke vaardigheden (= soft skills) op het gebied van procesgericht begeleiden.
De kunst van het veranderen en ontwikkelen van leden-voor-leden verenigingen zit in het creëren van de juiste voorwaarden en het ontwikkelen van processen waarin de betrokken leden en stakeholders zelf (leren) vormgeven aan de gewenste vernieuwing. Op weg naar de veerkrachtige en vitale verenigingspraktijken van morgen. Just do it!
Leestips
Den Uyl, J. (2017). Powerswitch naar een vitale samenleving. Soesterberg: uitgeverij ASPEKT.
Rubing, B. (2018). Back 2 Basics. De kracht van verenigen. Nieuwegein: Arko Sports Media
Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: ‘Professioneel Sportmanagement Vernieuwen’. Zijn favoriete boek is: ‘De A.F.C.’ers’ van J.B. Schuil.