door: Adri Broeke

Vroeger of later worden oude denkbeelden en gewoonten ingehaald door nieuwe inzichten en praktijken. Neem de georganiseerde sport. Ten tijde van de tweede industriële revolutie halverwege de 19e eeuw liep ze fier voorop. Vooral de jongeren van gegoede huize met hun vooruitstrevende sportieve levensstijl wezen de weg naar de nieuwe tijd. Daarmee belichaamden ze wat later uitgroeide tot het 'moderne' sportsysteem. Volgens transitiekundigen staan we ook nu weer aan de vooravond van een nieuw tijdperk. De opeenvolgende crises en het toenemende (collectieve) onbehagen van de laatste jaren duiden op naderende grootschalige omwentelingen in allerlei sectoren. Gloort er voor de gevestigde sport binnen afzienbare tijd opnieuw diepgaande verandering aan de horizon? In een tweeluik gaan we op zoek naar de transitie van een sporttijdperk. In dit eerste deel laten we ons daarbij inspireren door de denkbeelden van veranderkundige Jan Rotmans.

Ruim dertig jaar terug startte Jan Rotmans in ons land het maatschappelijk debat over de impact van transities. Grootschalige veranderingen die een ingrijpende ommekeer in het organiseren en handelen van mensen bewerkstelligen. Jaar in jaar uit verkondigde hij bevlogen de noodzaak om met het oog hierop op tijd in beweging te komen. Lange tijd tevergeefs. 

Momenteel is hij de grote inspirator achter transitieplatforms als Urgenda en Nederland Kantelt. In zijn functie als hoogleraar transitiekunde stichtte en ontwikkelde hij het invloedrijke Dutch Research Institute for Transitions (DRIFT) aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Tientallen publicaties staan op zijn naam. Zijn inmiddels zesentwintigste boek ligt nu in de winkel: Omwenteling. Naar eigen zeggen een ook voor zijn moeder begrijpelijk verhaal over het spannende tijdgewricht waarin we leven. 

De huidige overgangsfase
Elke tijd kent zo zijn eigen uitdagingen. Net als tijdens de negentiende-eeuwse revolutie maken we ook nu weer een 'Grote Transitie' door. We bevinden ons in een overgangsfase naar fundamentele veranderingen op het gebied van de economie, de machtsverhoudingen tussen groepen en de bestaande ordening van de samenleving. De schaal waarop de ingrijpende ontwikkelingen plaatsvinden is nog veel groter dan destijds. De kantelperiode waarin we nu zitten gaat daardoor nog geruime tijd gepaard met conflicten, onrust en toenemende onzekerheid. 
Hoe de strijd precies verloopt tussen het gevestigde dat verdwijnt en het nieuwe dat opkomt, is niet goed te voorspellen. Bij transities gaat het om elkaar versterkende dan wel tegenwerkende patronen van afbraak en opbouw. Inzicht in de onderliggende mechanismen en patronen van transities maakt het mogelijk met doordachte maatregelen de richting en de snelheid van de veranderingen te beïnvloeden. 

Vooruit naar vroeger!
De tweede grootscheepse maatschappelijke omwenteling is feitelijk al gaande. De nieuwe orde beweegt zich echter nog grotendeels onder de radar van veel mensen. Maar wie goed kijkt ziet een snelgroeiende groep van zogeheten commons (actieve burgers, coöperatieve communities, sociale ondernemers, klimaatactivisten, e.d.) van onderop opkomen. Met als motto: vooruit naar vroeger! 

Maar dan wel op een innovatieve wijze en gebruikmakend van de nieuwste (sociale) technologieën. Gedreven door nieuwe waarden die een compleet ander soort samenleving representeren. Een samenleving die niet opjaagt maar stimuleert, die niet afrekent maar waardeert en die oog heeft voor medemenselijke solidariteit en ecologische duurzaamheid op de langere termijn. Weg van de bestaande maatschappelijke orde die veel te veel gedomineerd wordt door neoliberale waarden als eigenbelang, winstbejag en allerlei vormen van rendementsdenken.

Verandersleutels
Waar we tegen het eind van de 19e eeuw de fysieke infrastructuur aanlegden (wegen, spoorlijnen, communicatieverbindingen), is het nu tijd de nieuwe digitale samenleving op te bouwen. De nieuwe tijd vraagt om compleet andersoortige bedrijven, overheden, maatschappelijke organisaties en verdienmodellen. Het zijn niet langer de grootste organisaties die de dienst uitmaken, maar de meest wendbare. Hoe passen we de organisaties zo aan dat ze toekomstbestendig worden?

Met het oog hierop heeft Rotmans op basis van de transitietheorie en deels uit jarenlange praktijkervaring een aantal organisatorische verandersleutels ontworpen. In een kantelfase moet een organisatie niet alleen wendbaar zijn, maar ook het vermogen hebben om een radicaal nieuwe richting in te slaan. Enkele handvatten voor overleven in tijden van omwenteling zijn:

• Neem de tijd. Een diep veranderingsproces verloopt in fasen. Het kost tijd, maar organisaties hebben het vermogen om in kleine stappen tot radicale veranderingen te komen.
• Creëer een smal en diep draagvlak. Roep nooit 'We gaan met z'n allen naar rechts of naar links'. Dat is zinloos. Veel mensen ervaren een organisatorische transitie als een bedreiging. Menigeen zegt 'goed idee' maar blijft doen wat-ie deed. In de transitieleer spreekt men van meestribbelen. Begin met een kleine minderheid van voorlopers die willen en kunnen kantelen.
• Zorg voor experimenteerruimte. Experimenteren met wezenlijk andere werkwijzen heeft mentale en organisatorische ruimte nodig. Binnen het gangbare primaire proces is daar meestal geen plaats voor. Creëer daarom een tweede spoor naast het reguliere spoor van werkprocessen. Bedenk dat slechts een klein deel van de uitgevoerde experimenten in een later stadium opgeschaald kan worden.

Verander zelf
Uiteindelijk vraagt elke ingrijpende transitie ook om vormen van menselijke omwenteling. In de loop der jaren is Rotmans tot het inzicht gekomen dat persoonlijke veranderingen van doorslaggevend belang zijn. Het overwinnen van angst staat bij menige persoonlijke transformatie centraal. Je weet wat je achterlaat, maar niet wat er voor in de plaats komt. 
Er is moed, zelfinzicht, lef en leiderschap voor nodig om je innerlijke kompas te ontdekken en te volgen. In een samenleving op een kruispunt is alom verwarring over de keuze van de juiste richting. Net als bij systeemtransities doen zich bij persoonlijke transities eveneens kantelmomenten voor. Dramatische gebeurtenissen, persoonlijke crises of onverwachte momenten van dieper inzicht, kunnen iemands leven een compleet andere wending geven. 

Gedwongen tot bezinning
Zelf ondervond fanatiek sportliefhebber Rotmans zo'n periode van bezinning en concentratie - kairostijd geheten - na een ernstig fietsongeluk bij de afdaling van de Aubisque in de Franse Pyreneeën. Zo’n beetje al zijn botten had hij gebroken. De revalidatie duurde veel langer dan gedacht. Of hij zijn academische werk weer zou kunnen oppakken was de grote vraag. 
Lichaam en geest leken een periode tot stilstand gekomen. In die kairostijd besloot hij om niet langer als kamergeleerde door het leven te gaan, maar om als activistische wetenschapper - een scientivist - in de praktijk daadwerkelijk te werken aan een duurzamere samenleving. Er ging een nieuwe wereld voor hem open.

Leestip:

• Rotmans, Jan (2017), Omwenteling. Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij de Arbeiderspers.

Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: ‘Professioneel Sportmanagement Vernieuwen’. Zijn favoriete boek is: ‘De A.F.C.’ers’ van J.B. Schuil.