door: Rachid Ouchene

‘Schoenmaker, blijf bij je leest’ ¹. Plato heeft geschreven over een ideale staatsvorm, waarbij ieder mens in de staat een functie heeft. Voor deze functie is hij van nature het meest geschikt en bemoeit zich verder niet met de zaken van een andere functie. De hedendaagse maatschappij functioneert niet geheel volgens het principe ‘Schoenmaker, blijf bij je leest’. De huidige maatschappij kenmerkt zich namelijk meer door een diffuus systeem van onderlinge afhankelijkheid en bemoeienissen met zaken van andere functies. Door deze verdeeldheid is het niet eenvoudig om vast te stellen wie exact waarvoor verantwoordelijk is. Heeft een sportvereniging een verantwoordelijkheid bij geweld langs de lijn? ². Heeft de organisator van een kickboxgala of een vechtsportbond enige verantwoordelijkheid voor geweldsincidenten (of zelfs dodelijk schietincident) tijdens een evenement? ³

Door welke brillen kan er gekeken worden naar verantwoordelijkheid in de sport?

Morele verantwoordelijkheid
Een vorm van verantwoordelijkheid is morele verantwoordelijkheid ⁴. Moreel handelen kan worden omschreven als het handelen in overeenstemming met waarden en normen waaraan wij onszelf en anderen in redelijkheid gehouden achten. De vraag wie de ‘anderen’ zijn, met wie rekening gehouden moet worden bij professioneel handelen, staat centraal. De volgende omschrijving van verantwoordelijkheid kan worden gehanteerd:

'Verantwoordelijk is de persoon of instantie die als (mede)oorsprong van een handelingseffect kan worden aangemerkt of die zich in een rol, positie of functie bevindt die met aanspreekbaarheid gepaard gaat' ⁵

In de Nederlandse taal zitten meerdere vormen van verantwoordelijkheid opgesloten. Welke vormen van verantwoordelijk gebruiken wij in onze taal? ⁶

• Verantwoordelijkheid als oorzaak. Iets hebben veroorzaakt. Of, de handeling van iemand heeft tot gevolg dat een en ander heeft plaatsgevonden. Verantwoordelijkheid kan als synoniem worden gebruikt hiervoor. Voorbeeld: het beveiligingssysteem van toegangscontrole was verantwoordelijk voor het niet onderscheppen van een wapen, waardoor een van de bezoekers van het vechtsportgala in staat was om een andere bezoeker te verwonden met een schietwapen.

• Verantwoordelijkheid als aansprakelijkheid. Dit slaat op het moreel, juridisch of politiek verantwoordelijk zijn voor de gevolgen van een zekere handeling. Voorbeeld: de twintigjarige bezoeker was verantwoordelijk voor het verwonden van een bezoeker met een schietwapen, nadat onderling een woordenwisseling had plaatsgevonden.

• Verantwoordelijkheid als vermogen. Of iemand verantwoordelijk kan worden geacht voor een bepaalde handeling is afhankelijk van zijn of haar vrije en bewuste keuze. Voorbeeld: de vader langs het voetbalveld die zijn zoon aanmoedigde, is ontoerekeningsvatbaar zegt de rechter. De rechter oordeelde dat het voldoende aannemelijk is dat de geestelijke stoornis van de vader in causaal verband staat met de gewelddadige mishandeling van de scheidsrechter van desbetreffende voetbalwedstrijd.

• Verantwoordelijkheid als taak. Bij bepaalde rollen horen verantwoordelijkheden en/of plichten. Hetzelfde geldt voor bepaalde taken en functies. Voorbeeld: de politie zorgt voor orde en veiligheid, onder andere bij grote voetbalwedstrijden waarbij het risico bestaat dat aanhangers van de clubs elkaar willen ontmoeten met gewelddadige bedoelingen.

• Verantwoordelijkheid als deugd. Verantwoordelijkheid wordt ook gebruikt om een positieve eigenschap van iemand te benadrukken. Voorbeeld: de organisatie van het vechtsportgala heeft verantwoordelijke bestuurders. Zij geven blijk van weloverwogen beslissingen en houden rekening met mogelijke gevolgen van handelingen van anderen, zelfs in situaties waarbij niet expliciet is vastgelegd dat zij daarvoor verantwoordelijk zijn.

Coördineren van handelingen
Door het nemen van verantwoordelijkheid voor een handeling, wordt de handeling of het resultaat van de handeling aan een persoon toegeschreven. Op deze manier kan de oorsprong van de handeling worden geclaimd.

Door het handelen van personen te coördineren, bestaat de mogelijkheid om met elkaar in gesprek te gaan en daardoor het toezicht op de handelingen te organiseren. Door het coördineren kunnen de oorzaken en gevolgen van handelingen met elkaar in relatie worden gebracht en concreet worden gemaakt welke personen daarbij betrokken zijn.

Door op een dergelijke manier naar verantwoordelijkheid in de sportsector te kijken, kan er inzicht worden gekregen in een eventuele toerekening van een verantwoordelijkheid of juist de afgrenzing ervan.

Als het misgaat
Het woord 'verantwoordelijkheid' komt meestal aan de orde op het moment dat het mis is gegaan of dreigt mis te gaan. Vraagstellingen worden dan negatief gesteld, zoals 'Wie zijn er verantwoordelijk voor de geweldsincidenten op het sportpark?'. In plaats van een positieve benadering, zoals 'Welke bondsmedewerkers zijn verantwoordelijk voor het dopingvrije sportteam?'.

Morele verantwoordelijkheid komt aan de orde wanneer personen ter verantwoording worden geroepen. Dit heeft dan ook een verplicht karakter. Deze verplichting kan een persoon met zichzelf aangaan, maar kan ook door derden worden opgelegd. Het ontstaan of de bewustwording van een verantwoordelijkheid kan onduidelijk zijn. Soms is het duidelijk op voorhand, soms blijkt het achteraf ineens te bestaan. Deze onduidelijkheid kan logischerwijs ook eenvoudig ontstaan, omdat de verantwoordelijk wordt afgemeten aan welke normen en waarden door personen worden gehanteerd. ⁶

In welke mate kan iemand verantwoordelijk worden gehouden? Bij de oordeelsvorming worden de argumenten getoetst, hierbij is een dunne scheidslijn tussen redenen en rationalisaties. Bij een reden is er sprake van een valide overtuiging ten grondslag van een handeling en bij rationalisatie van het achteraf goed praten van een handeling. Ter lering en vermaak onderstaand een top-tien van veel gebruikte morele excuses. ⁷

Estafettestokje versus olievlek
Organisaties verdelen of delegeren de verantwoordelijkheden intern. Van de ene afdeling naar de andere, van operationeel niveau naar tactisch niveau of van de ene persoon naar de andere. Bij dreiging van mislukking of een incident, wordt naar een zondebok gezocht. Verantwoordelijkheid laat zich niet makkelijk doorgeven. In plaats van het doorgeven van een estafettestokje, lijkt het meer op een olievlek. Door het delen van verantwoordelijk wordt de totale volume van verantwoordelijkheid vergroot. Een persoon blijft in een bepaalde mate zelf verantwoordelijk en maakt iemand anders ook verantwoordelijk. ⁹

Noten
1.    Plato (1985). The Republic. Londen: Penguin Classics
2.    de Volkskrant (geraadpleegd op 24 juni 2015)
3.    NOS. nl (geraadpleegd op 24 juni 2015)
4.    Een andere vorm van verantwoordelijkheid is juridische verantwoordelijkheid. Hierbij wordt gekeken of een persoon of instantie juridisch verantwoordelijk is op grond van juridisch vastgestelde bepalingen.
5.    Jeurissen, R. (2009) Bedrijfsethiek: een goede zaak. Assen - Van Gorcum
6.    Bovens, M (1990). Verantwoordelijkheid en organisatie: beschouwing over aansprakelijkheid, institutioneel burgerschap en ambtelijke ongehoorzaamheid. Zwolle | Tjeenk Willink
7.    Bovens, M (1990). Verantwoordelijkheid en organisatie: beschouwing over aansprakelijkheid, institutioneel burgerschap en ambtelijke ongehoorzaamheid. Zwolle | Tjeenk Willink
8.    Jeurissen, R. (2009). Bedrijfsethiek: een goede zaak. Assen | Van Gorcum
9.    Gunsteren, H. (1994). Culturen van besturen. Amsterdam | Boom

Rachid Ouchene is werkzaam als (freelance) adviseur in de publieke sport- en beweegsector en als docent aan de Haagse Hogeschool. Ouchene voert tevens een onderzoek uit naar de betekenisgeving van de paradoxale relatie tussen veiligheid en gevaar bij extreme sporten (masterthesis). Voor meer informatie: rachid@ouchene.nl of LinkedIn.