door: Bob Boot
Sporters die zelfbewust en autonoom zijn en vertrouwen in zichzelf ervaren, zijn vaak goed in staat om het beste uit zichzelf te halen. Zelfs onder moeilijke omstandigheden, zoals grote prestatiedruk, hoge verwachtingen en de grote belangen die bij topsport spelen, kunnen zij trouw blijven aan zichzelf en als autonoom individu beslissingen nemen en keuzes maken. Zowel in hun sportleven als in hun leven buiten de sport. Wanneer de sporter hierin tekort schiet, zien we vaak dat trainingen moeilijk gaan en prestaties afnemen. Er dreigt vormcrisis of er treden herhaaldelijke of slepende blessures op. In dat geval worden steeds vaker haptotherapeuten ingeschakeld. In dit stuk wordt beschreven wat haptotherapie bij topsport inhoudt.
Als een sporter op steeds hoger niveau gaat sporten worden de belangen groter en worden er prestaties verwacht. De druk neemt toe. Met de toenemende technische mogelijkheden - zowel in training als in medische begeleiding - gaat de sporter echter steeds meer vertrouwen op externe, objectieve meetresultaten, rationele kennis en mentale technieken.
Als dat de overhand krijgt verliest hij het gevoel voor zichzelf en zijn lichaam, en het vermogen daar op te vertrouwen. Het gevoel voor zijn intuïtie, zijn eigen behoeftes en grenzen vervaagt. Eenzijdige nadruk op techniek en ratio doet topsporters vervreemden van zichzelf.
Het lichaam is namelijk niet alleen een technisch instrument, maar geeft ook signalen met essentiële gevoelsmatige informatie. Bijvoorbeeld over het bereiken van grenzen, of wanneer belasting en belastbaarheid uit verhouding raken. Daarnaast zijn emoties en gevoelens lichamelijke sensaties die een persoonlijke betekenis geven aan wat er om je heen gebeurt. Zij vormen daarmee een innerlijk kompas.
"Als antwoord op de vraag hoe het met me ging gaf ik vaak antwoorden als: goed, mijn bloedwaarden zijn goed en mijn hematocrietwaarde is .49 of ik trap weer veel meer vermogen weg.' Maar toen mijn haptotherapeut vroeg hoe het eigenlijk met mij ging, merkte ik dat ik geen antwoord had. Ik had geen idee. Dat vond ik confronterend.”
Haptotherapie
Haptotherapeutische begeleiding is gericht op het bewustmaken van gevoelens en bevordert het lichaams- en zelfbesef. Ervaring en inzicht in de rol die gevoelens spelen geeft breedte en diepte aan de persoonlijke ontwikkeling en helpt bij het verhelderen van de manier waarop de sporter in het leven staat. De sporter krijgt inzicht in zijn gedragspatronen, zijn communicatie en samenwerkingsvormen met anderen. Vanuit dit inzicht groeit begrip van, en vertrouwen in zichzelf.
Door dit van binnenuit gevoelde vertrouwen in zichzelf durft hij beter zijn mogelijkheden en beperkingen onder ogen te komen en zal hij beter om weten te gaan met het lief en leed van het (top)sportleven. Onder meer ook met teleurstellingen en verlies. Een sporter kan zichzelf zijn en naar eigen vermogen presteren zonder zich geblokkeerd te voelen, wanneer hij durft te voelen wat hem bezighoudt, daar uitdrukking aan kan geven en daar ook zo veel vertrouwen in heeft ontwikkeld, dat hij ernaar gaat leven.
Een topatleet vertelde in de begeleiding:
'Ik ben van nature een rustig type, maar in mijn team zitten veel jongens die een grotere mond hebben en meer streetwise zijn. Mijn trainer zegt dat ik assertiever moet worden. Dat heb ik een tijdje geprobeerd, maar ik raakte daardoor alleen maar meer verkrampt. Ik durf nu gewoon mezelf te zijn en gedraag me ook zo. Ik voel me weer vrij om te spelen zoals ik kan en ben.'
De begeleiding
Het gaat bij haptotherapeutische sportbegeleiding om een gedegen proces van persoonlijke ontwikkeling en niet om het aanleren van bepaalde vaardigheden. Het gaat erom hoe de sporter zichzelf ervaart en om het gevoel voor de manier waarop hij met zijn lichaam omgaat en zich bewust wordt van wat zijn lichaam hem vertelt. Ook in gevoelsmatige en emotionele zin. Het gaat er uiteindelijk om dat de sporter een grote mate van autonomie ontwikkelt, weet hoe hij in het leven staat, zich breder ontwikkelt dan uitsluitend als sporter en in vrijheid de keuzes maakt die voor hem passend zijn. Daarmee gaat het verder dan het vergroten van spierkracht, conditie of lenigheid en ook het aanleren van psychologische vaardigheden.
Kenmerkend voor een sporter in topvorm is dat hij volledig één is met zijn lichaam. Lichaam en geest zijn in balans. In dat geval is er geen sprake van een lichaam dat je hebt (het anatomische lichaam), maar een lichaam dat je bént. Je leeft vanuit je lichamelijke aanwezigheid in de wereld precies zoals je bent. Populair gezegd: dicht bij jezelf en trouw aan wie je in wezen bent, juist omdát je voelt. De sporter doet precies dat wat nodig is om tot grote hoogte te komen zonder krampachtige cognitieve sturing. Men noemt dat soms 'flow' of de sporter heeft het juiste 'gevoel'. Hij lijkt als vanzelf de juiste keuzes te maken en de juiste handelingen uit te voeren. Hij hoeft zich niet anders voor te doen dan hij is en kan in alle vrijheid de keuzes maken die hem passen en emotioneel onafhankelijk zijn van zijn omgeving. Hij kan optimaal trainen en competitie aangaan juist omdat hij vrij is in zijn hoofd én in zijn lichaam.
Zo kwam een topvolleybalster met een simpele, maar verhelderende ervaring uit haar dagelijks leven:
'Ik vergelijk het wel eens met dansen waarbij je de passen vanuit het hoofd stuurt omdat je bang bent de verkeerde passen te maken. Zeker als er veel mensen kijken. Maar als ik, ondanks de druk van de buitenwereld, durf te vertrouwen op mezelf en gewoon de muziek binnenlaat gaat het dansen bijna vanzelf.'
De haptonomische essentie
Iemand die zich onbehaaglijk voelt door bijvoorbeeld angst, onveiligheid, irritatie of pijn trekt zich gevoelsmatig terug. Hij sluit zich af voor zijn eigen gevoelens en voor de wereld om hem heen en verstart en verkrampt. Jezelf afsluiten kan leiden tot verharding of geblokkeerd voelen waarbij het soms niet meer lukt je weer open te stellen. Het gevolg is dat de sporter meer ‘in zijn hoofd gaat zitten’ en gaat nadenken. Gevoelens onder ogen komen geeft de sporter de mogelijkheid daar adequaat mee om te gaan. Gevoelens afweren kan leiden tot lichamelijke en/of geestelijke verstarring en verkramping.
'Ik wilde totaal niet voelen dat ik bang was voor vormverlies en dat ik bang was om te weinig te trainen. Ik volgde krampachtig letterlijk het trainingsschema van een van mijn idolen omdat ik dacht dat dat het beste was. Hij scoorde daar tenslotte mee. Ik zwom me echter kapot, maar voelde dat niet. Uiteindelijk vond ik trainen niet eens meer leuk en presteerde ik ondermaats.'
Hoe ziet de begeleiding eruit?
Specifiek bij de haptotherapeutische begeleiding is de lijfelijke aanpak, deze is gebaseerd op het ervaren van jezelf in contact met je begeleider. Het is geen massage, maar je wordt wel (aan)geraakt. Je ervaart je lichaam en je gevoelens doordat de begeleider je in contact brengt met je lichaam. Hij confronteert je met hetgeen je kunt voelen in je lichaam en hoe je met die gevoelens omgaat. Je kunt bijvoorbeeld aan den lijve ervaren hoe je reageert als je letterlijk onder druk gezet wordt, als je angstig bent of boos en wat je kunt doen om hiermee beter om te gaan.
Je kunt voelen waar je lichamelijk of emotioneel vastzit of blokkeert en wat je daar zelf aan kunt veranderen. Daarbij wordt het lichaam niet aangeraakt als een machine die gerepareerd moet worden, maar als een mens in zijn geheel die zich aangesproken voelt in wie hij is en wat hij doet in contact met een ander.
Soms worden er oefeningen gedaan in de ruimte van de praktijk, maar vaker wordt er liggend op een behandelbank gewerkt. Alles wat er ervaren en gevoeld wordt is gespreksstof en geeft inzicht in je (gedrags)patronen en overlevingsmechanismes.
Interne en externe druk
Topsporters staan bloot aan enorme druk. Deels is dat zelfopgelegde (prestatie)druk en deels druk van buitenaf (trainer, ouders, pers, publiek, sponsors, etc.). Adequaat omgaan met deze vormen van druk is van groot belang om optimaal te presteren. De sporter moet goed weten hoe hij zich daartoe verhoudt. Wat doet druk met hem en blijft hij zichzelf onder die omstandigheden. Dat moet een sporter voelen. Pas dan kan hij ermee omgaan zonder te verkrampen. Een wielrenner zei ooit:
'Je weet niet meer hoe je je verhoudt tot alles wat op je af komt. Je raakt jezelf een beetje kwijt.'
Bij sporters die bloot staan aan vele vormen van externe en interne druk is dit geen vreemd fenomeen.
Een andere sporter raakt niet alleen zichzelf kwijt maar kan zelfs het gevoel voor zijn materiaal kwijtraken. Een toproeier:
'Ik zat niet goed in mijn vel. Ik had veel aan mijn hoofd en kon daar niet los van komen. Doordat ik teveel in mijn kop zat realiseerde ik me dat de mij zo vertrouwde roeiriem opeens een ding werd, een obstakel waar ik last van had en niet bij me hoorde. Het werd bijna mijn vijand.'
Het zoeken naar een eigen evenwicht in een (top)sportleven staat centraal, want juist dat verstevigt een gevoel van vertrouwen en zekerheid. Dit draagt bij aan het optimaliseren van de aanwezige mogelijkheden en talenten, en het verbeteren van prestaties.
Het vakgebied
Haptotherapie is in eerste instantie niet gericht op kortetermijndoelen, maar op een ontwikkelingsproces. Deze aspecten zijn wellicht ook bij fysiotherapeutische en psychologische begeleiding zeker aan de orde, maar voor haptotherapeuten is dit de kern van het werken met topsporters. Haptotherapeutische (top)sportbegeleiding neemt daarmee een geheel eigen plaats in binnen de totale medische en psychologische begeleiding van de sporter.
Verantwoording
Dit stuk is een bewerking van het stuk ‘Haptotherapie en (top)sport’ van de expertisegroep Haptotherapie en (top)prestatie bestaande uit, naast de auteur, Janny Brienen, Sjoerd van Daalen, Roel Klaassen en René Steenbeek.
Bob Boot is bewegingswetenschapper en werkt ruim twintig jaar als haptotherapeut in zijn eigen praktijk met bijzondere aandacht voor begeleiding van toppresteerders, gendergerelateerde problematiek en posttraumatische stressstoornissen/angststoornissen. Daarnaast geeft hij trainingen in het bedrijfsleven en is hij schrijver van meerdere boeken, onder meer ‘Haptonomie, een kwestie van gevoel’ en ‘Mannen van 50’. Bob Boot is lid van de expertisegroep 'Haptotherapie en topprestaties'.