door: Michiel de Nooij

Feyenoord wil graag een nieuw stadion bouwen en heeft daarvoor een consortium met onder meer een bouwer (Volker Wessels) gevormd. De investering van een kleine € 400 miljoen moet voor de Betaald Voetbal Organisatie Feyenoord meer geld, en dus meer sportieve successen opleveren. Een deel van de supporters - deels verenigd in Red de Kuip - wil het nieuwe stadion niet. Het Rotterdamse college van B&W staat achter de plannen waarvan onder meer een gemeentegarantie van € 160 miljoen en grondaankopen van € 35 miljoen deel uitmaken. De gemeenteraad moet nog een beslissing nemen (gepland op 11 juli). Dat er de laatste tijd veel discussies zijn geweest over deze beslissing, of beter beslissingen, wekt geen verbazing. In de discussies lopen veel ideeën door elkaar. Hieronder beschrijf ik kort de plannen. Daarna ga ik de belangrijkste discussies na.

Welke plannen zijn er?
Het nieuwe stadion (HNS)¹. Dit is het plan van de 'Feyenoord-familie' (de Betaald Voetbal Organisatie, de amateurvereniging, en de stadion NV), waarbij een heel nieuw stadion wordt gebouwd vlakbij de bestaande Kuip. Het nieuwe stadion kost € 362 miljoen. € 35 miljoen daarvan komt van de gemeente die de grond onder het stadion aankoopt. € 87 miljoen is eigen vermogen en € 240 miljoen komt van banken (en andere verschaffers van vreemd vermogen). Voor € 160 miljoen van de leningen wordt een gemeentegarantie gevraagd.

Dat betekent dat als het nieuwe stadion niet in staat is om de leningen waarvoor de garantie is gegeven af te lossen, de gemeente de leningen moet terugbetalen. De gemeente heeft een aantal rechten om in dat geval de schade op het station te verhalen (in het uiterste geval wordt ze er eigenaar van), maar het is de vraag hoeveel de gemeente dan van haar geld terugziet. Immers als het consortium onvoldoende met het stadion kan verdienen, dan kan de gemeente het waarschijnlijk ook nieft.

Merk verder op dat het ontwerp nog niet af is. Er zijn ruwe tekeningen en berekeningen. Dus er is een reële kans dat bij de uitwerking of de kosten hoger uitvallen of dat er concessies aan het plan gedaan moeten worden om binnen de begroting te blijven². Een vergelijkbaar probleem speelt bij het plan van Reddekuip (zie hieronder).

De Kuip 3.0, van reddekuip.nl³. Dit is een groep Feyenoord-supporters en architectuurliefhebbers die de Kuip graag willen behouden en een alternatief plan hebben ontwikkeld los van de Feyenoord-directie. Dit plan is zo gemaakt dat het aan dezelfde eisen (zoals qua business units en seats, en bezoekerscapaciteit) voldoet als HNS, maar tegen lagere kosten (€117 miljoen)⁴. De kern van het plan is: uitbreiding van het bestaande stadion met een derde ring. Hiervoor wordt het bestaande dak opgetild en bovenop de nieuwe constructie geplaatst. Deze constructie voorziet direct in een omloop en extra voorzieningen op zowel de tweede als de derde ring; modernisering en uitbreiding van de Maaszijde voor een grote diversiteit aan (business)faciliteiten, horecavoorzieningen, mediafuncties en voetbalgerelateerde ruimten die gevraagd worden voor het internationale voetbal; het moderniseren van alle voorzieningen en supportersfaciliteiten in de plint van het stadion en verbetering van de huidige parterre tribunes.

Verder zijn er twee renovatievarianten ontwikkeld door de stadiondirectie, maar deze zijn niet erg uitgewerkt en krijgen weinig aandacht in de discussie.

Ik bespreek hieronder de belangrijkste punten in het debat en probeer voors en tegens te benoemen⁵.

Is een vernieuwd / nieuw stadion nodig?
Er is verwarring rond de technische levensduur van de Kuip. Een rapport hierover uit 2005 door TNO is niet vrijgegeven, maar er blijkt duidelijk uit dat de technische levensduur niet het probleem is⁶.

Het probleem is de economische levensduur. De basisgedachte achter het nieuwe stadionplan is dat een nieuw stadion beter uit te baten is: meer en betere business seats en units, betere horeca, meer verhuurbare ruimtes en een overkapping. De extra opbrengsten moeten opwegen tegen de investeringskosten om het plan aantrekkelijk te maken. Hier zit meteen een van de eerste discussiepunten, namelijk hoeveel beter is een nieuw stadion te exploiteren?

Vaak wordt daarbij de vergelijking met de huidige Kuip gemaakt. Maar dat is een rare vergelijking: een goed geëxploiteerd nieuw stadion tegenover een matig geëxploiteerde Kuip. Een voorbeeld: een van de opbrengsten van het nieuwe stadion is dat een naamgever zijn naam aan het stadion kan verbinden voor € 2,5 miljoen. Bij een bestaand stadion met een sterke naam (zoals de Kuip) is dat lastiger en levert dus waarschijnlijk minder op. Maar het is nog niet geprobeerd⁷. Ook rond parkeren en horeca biedt de huidige Kuip mogelijk meer mogelijkheden dan nu benut worden. Mogelijk lijkt het nieuwe stadion dus aantrekkelijk omdat de Kuip slecht uitgebaat wordt.

Is de constructie met de bouwer logisch?
Voor de financiering van een groot project is naast geld van de bank (vreemd vermogen) ook eigen vermogen nodig. Zonder eigen vermogen is het risico voor de banken te groot en zullen ze geen geld lenen. Feyenoord zelf heeft dat geld niet (ze waren drie jaar terug nog in grote financiële nood), dus zijn ze op zoek gegaan naar aandeelhouders. Tot zo ver niks onlogisch. Maar dan gebeuren er een paar aparte dingen.

Van het eigen vermogen van € 87 miljoen komt het grootste deel - € 56,5 miljoen - van de Feyenoord–familie & Founders (bedrijven die betrokken zijn bij het nieuwe stadion en daar een belang bij hebben). Volker Wessels is er daar een van. De Feyenoord-familie zal zelf ook geld inbrengen. Hoeveel is niet bekend, maar gezien de slechte financiële situatie drie jaar terug zal de BVO niet veel inleggen. Van de amateurclub weet ik het niet. En hoeveel de Kuip in het nieuwe stadion wil investeren om zich zelf overbodig te maken weet ik ook niet (niet alle aandeelhouders zijn het met de huidige gang van zaken eens!).

Waarschijnlijk worden de bouwers de grootste aandeelhouder van het nieuwe stadion. En daarmee worden zij hun eigen opdrachtgever. De bouw wordt niet aanbesteed maar wordt gegund aan de eigenaar. De bouwer en belangrijke aandeelhouder hebben dus geen belang bij een scherpe prijs. De bouwer kan zijn prijs verhogen boven zijn kosten om zo het gestorte eigen vermogen snel terug te verdienen. Dat heeft twee gevolgen. Ten eerste wordt de bouw onnodig duur, en ten tweede lijkt het eigen vermogen groter dan het echt is⁸. Op beide kom ik verderop terug.

Hoe zit het met de rest van het eigen vermogen?
In het verlengde van mijn opmerking over het eigen vermogen afkomstig van de founders: € 26 miljoen van het eigen vermogen komt van Units en Seat holders. Zij geven dus vooraf aan een aantal jaren een business seat of unit af te nemen. Voor dat recht betalen ze vooraf en in ruil daarvoor krijgen ze later korting. Feitelijk gaat het dus om vooruit ontvangen betalingen, maar niet om eigen vermogen. Het eigen vermogen lijkt feitelijk flink lager te liggen dan wat boekhoudkundig wordt voorgeschoteld en dat is met 26,6 procent⁹ van het nodige vermogen al niet heel hoog. Dat maakt private financiers (banken) terughoudender en het risico voor de gemeente Rotterdam als ze een garantie afgeeft groter.

Kan een nieuw stadion niet veel goedkoper?
Dat is zowel een belangrijke vraag voor Feyenoord (paar miljoen hier, paar miljoen daar en voor je het weet praat je over een heel eerste elftal), als voor de vraag of er staatssteun mag plaatsvinden (dan gaat het om de vraag of de steun de minimaal noodzakelijke steun was, en als het veel goedkoper kan is dat een probleem).

Zoals hierboven al beschreven onder het kopje ‘Is de constructie met de bouwer logisch?’ is het waarschijnlijk dat door niet aan te besteden de bouw duurder is dan wanneer de bouw wel wordt aanbesteed. Dat heeft twee redenen. Ten eerst heeft een bouwer er bij een aanbesteding belang bij om niet te veel marge te vragen, want dan gaat een ander er met de opdracht vandoor. En bij aanbesteding gaat de opdracht naar de bouwer die de slimste ideeën rond de bouw heeft. Daar wordt nu niet van geprofiteerd. Dus waarschijnlijk is de bouw van het huidige plan te duur.

De discussie spitst zich nu toe op het HNS-plan van de directie en het plan van Reddekuip.nl. Ik schreef op mijn blog¹⁰ - naar aanleiding van een artikel in het NRC - dat er een aannemer is die zegt dat de bouw voor ruim minder dan € 200 miljoen kan. Ik kreeg daar een reactie op dat als je met de bouwer in kwestie (FCC Construcción) in zee gaat, je dan wel vier jaar in de puinhopen van de verbouwing zit. En zeker vier jaar in de zooi zitten (of een spectaculaire verbouwing meemaken - hoe je het brengt maakt misschien uit) is niet leuk. Maar dat is € 150 à 200 miljoen méér uitgeven ook niet.

De keuze om in een keer naar een nieuw stadion te gaan wordt nu gemakkelijk gemaakt, maar dat hoeft voor Feyenoord niet de beste keuze te zijn. En het is een publieke keuze omdat er een flinke overheidsgarantie wordt gevraagd. Echter, deze alternatieve stadionmogelijkheden zijn maar zeer beperkt onderzocht. Er is immers al vroeg voor één bouwer met één aanpak gekozen.

Wat levert het Feyenoord precies op?
Tja, dat is een lastige. Als ik de plannen lees kom je daar niet precies achter. Zeker, de stukken van het nieuwe stadion bevatten exploitatieramingen en aflossingsschema’s. Maar daar staat niet in hoeveel geld er extra voor het voetbal is. Dat is gek omdat meer geld en mogelijkheden voor Feyenoord net het startpunt van het plan was.

Ook is moeilijk te begrijpen hoe waarschijnlijk het basisscenario is (ondanks de second opinions), en wat er gebeurt als het basisscenario niet gerealiseerd wordt staat niet in de basisdocumenten maar ergens op een uitgedraaide Excel-sheet. Daarnaast zijn er in de second opinion door Hypercube berekeningen van de inkomsten en kosten voor HNS en Reddekuip gemaakt onder de aanname van Stabiel, Lichte groei, Groei, Ambitieus. Er zijn geen scenario’s doorgerekend met verandering van externe ontwikkelingen. Kortom, er ligt genoeg, maar overzichtelijk is het allemaal niet.

Als het basisscenario werkelijkheid wordt, dan levert het de BVO Feyenoord op termijn waarschijnlijk meer geld op voor het voetbal dan nu. Vanwege de constructie waarbij de bouwer ook de aandeelhouder wordt, gaat er in dat geval ook flink wat geld naar de bouwer. Tjalle van der Burg is in zijn analyse negatiever. Hij verwacht dat de BVO Feyenoord er in het basisscenario zelfs op achteruit gaat. Als echter de inkomsten tegenvallen dan zijn de extra opbrengsten er maar zeer beperkt of zelfs niet. Feyenoord loopt dus zelf een flink risico. Dus misschien is het nieuwe stadion een verbetering voor Feyenoord. Uit de stukken wordt zeker niet duidelijk dat Feyenoord een gunstige deal sluit. De bouwer zit waarschijnlijk het gunstigst.

Hoe gunstig HNS gaat zijn hangt dus af van hoe goed de exploitatie gaat lopen. Bram Logger vergelijkt in De Groene Amsterdammer de cijfers van Ajax en de Arena met Feyenoord en het nieuwe stadion. Hij concludeert dat

‘de Amsterdam Arena de laatste jaren een omzet van zo’n dertig miljoen euro draaide. Minder dan de helft dus van de 61,7 miljoen waar Feyenoord op hoopt. De exploitatiekosten zijn ongeveer gelijk. Daardoor rekent Feyenoord op een jaarlijkse winst in het nieuwe stadion van 32,9 miljoen, terwijl de Arena niet veel meer dan één of twee miljoen euro winst per jaar maakt. Wat Feyenoord ‘pessimistisch-realistisch’ noemt, lijkt in feite te grenzen aan het onmogelijke.’

Volgens mij had Logger bij de omzet van de Arena ook de opbrengst die Ajax heeft uit de business seats (€10,2 miljoen) moeten meetellen (om te corrigeren voor de verschillende financiële constructie). De omzet van de Arena in dezelfde constructie als die van HNS zou dan ruim € 40 miljoen zijn met een winst van ruim € 10 miljoen. Daarmee is de vergelijking minder negatief dan beschreven in het artikel van De Groene Amsterdammer. Hoewel minder negatief, valt de vergelijking vooralsnog fors negatief uit voor het nieuwe stadion. Kortom, dit doet vrezen dat de deal voor Feyenoord wel eens flink minder gunstig kan zijn dan in het basisscenario.

Is staatsteun een probleem en wat kost de staatsteun?
Er zijn twee onderdelen van het plan die staatsteun zijn (of kunnen zijn). De gemeente koopt de grond waarop het nieuwe stadion (HNS) wordt gebouwd voor € 35 miljoen en verhuurt dat terug aan het stadion voor een jaarlijkse canon van 4%. Dit lijkt sterk op de constructie die Eindhoven en PSV een paar jaar terug toepasten en die nu onder Europees vuur ligt. In Eindhoven werd de grondwaarde hoger ingeschat dan redelijk lijkt (€ 48 miljoen in plaats van € 24 miljoen). Dat is een van de onderdelen waar kritiek op was. Daarnaast was de klacht dat de rente die PSV betaalt (5%) niet marktconform is. Opvallend is dat de rente die PSV betaalt toch een procent hoger ligt dan wat nu het voorstel is voor HNS. Dat zou kunnen als leningen voor bedrijven de afgelopen twee jaar goedkoper geworden zijn. Maar dan blijft een basisprobleem dat rente die de gemeente Eindhoven aan PSV rekent waarschijnlijk al flink te laag was. Frank van Kalshoven schreef dat 3 procentpunten méér rente reëel zou zijn voor PSV, Eric van Damme had het zelfs over 5 procentpunten meer.

Daarnaast zijn de garanties van € 160 miljoen een duidelijke vorm van staatsteun die Feyenoord nooit op de markt had kunnen verkrijgen. Hoe groot is het risico voor de gemeente die de garanties afgeeft? Volgens het plan van HNS valt dat erg mee en wordt dat allemaal terugbetaald. De garanties zijn nodig omdat zonder garanties banken geen langetermijnleningen verstrekken en ze erg terughoudend zijn met risico’s. Volgens mij zijn er echter genoeg beleggers met een langetermijnhorizon (bijvoorbeeld pensioenfondsen) en banken zijn ook niet vies van risico. Waar al deze partijen moeite mee hebben is een laag rendement. En kennelijk is hun inschatting van HNS: ‘hoog risico, laag rendement’, dus niet doen.

Dat is een stevige waarschuwing voor de gemeente. Een andere waarschuwing is in huis te vinden: in 1994 leende de gemeente Rotterdam 27,5 miljoen gulden aan Feyenoord voor de vorige renovatie. Van die lening is € 7,9 miljoen nog altijd niet terugbetaald¹¹. Dat is ruim 60 procent. Kortom, de garanties kunnen behoorlijk duur worden. En voor de aardigheid ook een Amsterdams voorbeeld: Ajax heeft haar aandelen in de Arena deels afgeboekt, en dat terwijl de Arena goedkoper was dan HNS.

Tegenover de (mogelijke) kosten van de garanties staan opbrengsten. De risicovergoeding op het eerste deel van de garantstelling van € 110 miljoen is 1,6% en op de tweede garantstelling van € 55 miljoen is de risico-opslag 2,6% (de risico-opslag wordt als compensatie voor het risico aan de gemeente betaald. De rente op de leningen waarmee wordt gerekend is 3,9 en 3,4%, deze rente wordt niet aan de gemeente betaald maar aan de externe verschaffers van de leningen). Alles bij elkaar zijn dat zeer bescheiden risico- en rentepercentages. Twee vragen daarbij: 'zijn de rentepercentages marktconform' (met andere woorden, kan Feyenoord tegen deze rente zelf lenen) en 'dekt de risicovergoeding het risico voor de gemeente?'. Dat laatste geloof ik zeker niet, en daarmee zijn de rentepercentages te laag en steunt de gemeente Rotterdam het stadion dus jaarlijks door goedkoop te lenen (of feitelijk door verzekeraar te spelen).

Overheden zijn beperkt in de steun die ze aan BVO’s mogen geven omdat steun aan een club de concurrentie en handel tussen clubs verstoort. Steun die aan de volgende (cumulatieve) criteria voldoet, valt onder het staatssteunbegrip en moet in beginsel vooraf worden gemeld bij de Europese Commissie¹².
1. De steun wordt door de staat verleend of met staatsmiddelen bekostigd.
2 .De steun komt ten goede aan bepaalde ondernemingen of producties.
3. De steun verschaft een voordeel aan de onderneming(en) die zij niet langs commerciële weg zou(den) hebben verkregen.
4. De steun kan de mededinging vervalsen.
5. De handel tussen de lidstaten wordt door de steun ongunstig beïnvloed.

De garanties en het kopen van de grond zijn duidelijk met staatsmiddelen bekostigd, komen een groep ondernemingen ten goede (het consortium), en die hadden dat voordeel nooit op de markt kunnen krijgen. De steun is niet voor alle bouwbedrijven of BVO's beschikbaar, alleen voor VolkerWessels en Feyenoord, en als bouw en voetbal enigszins internationaal opererende sectoren zijn dan beïnvloedt dit de EU-handel negatief. Zoals ik het lees valt de steun aan het nieuwe stadion onder de staatssteunregels. Het is dus nog maar zeer de vraag of de gemeente Rotterdam HNS zo mag steunen als nu gevraagd wordt.

Een financiële bijdrage van de overheid is alleen mogelijk wanneer het stadion beschikbaar is als faciliteit voor activiteiten die de algemene bevolking ten goede komen. Deels is dit het geval omdat het nieuwe stadion geschikt is voor algemene evenementen (zoals concerten). Maar de overheidsbijdrage moet het minimaal noodzakelijke zijn, moet gebaseerd zijn op een uitvoerige onderbouwing van de kosten voor het onrendabele deel en een onderbouwing bevatten waarom de overheid moet bijdragen (antwoord geven op de vraag welk publiek of algemeen belang gemoeid is met de steun). Keuze van de bouwer wordt bij voorkeur via aanbesteding gemaakt (in verband met de laagste kosten). Bij deze laatste punten voorzie ik problemen. Ik ga zo in op het algemeen belang.

Daarnaast wil de gemeente Rotterdam graag een minderheidsfinancier blijven, dus nooit meer dan 49% van de stichtingskosten financieren, met als doel om als gemeente niet belangrijk te zijn of lijken te zijn bij de totstandkoming van het nieuwe stadion. Echter, bij de berekening hiervan wordt de aanschaf van de grond niet meegeteld, want 160 miljoen +35 miljoen is samen 53,9% van de totale stichtingskosten. Verder heeft dat ook iets kunstmatigs, zonder gemeente als financier gaat het niet door¹³.

Is staatsteun wenselijk?
Wat krijgt de gemeente Rotterdam terug voor haar garanties? Welk algemeen belang is ermee gediend? Is dat genoeg en is steun dus wenselijk? Wat worden burgers in Rotterdam er beter van als de gemeente geld en risico in het nieuwe stadion stopt? Ik moet bekennen dat ik dat ondanks alles wat ik de laatste tijd over het nieuwe stadion heb gelezen, niet weet.

Het boek van het nieuwe stadion geeft veel mooie vergezichten: HNS en de sportcampus dragen bij aan een actieve levensstijl, sportcultuur en leren, een kwaliteitssprong op Zuid. Echter dit vereist extra investeringen die nu niet in het plan staan van HNS. Daarbij is de causaliteit niet helder. Van een nieuw stadion alleen gaan mensen niet meer sporten. En van de plannen voor ‘het stadionpark’ en ‘park de twee heuvels’ gaat zeker een impuls uit voor de breedtesport, alleen ik snap niet waarom een nieuw stadion nodig is voor dergelijke plannen. Misschien maakt het die plannen wel iets mooier, maar dan is de vraag of de extra uitgaven voor HNS opwegen tegen wat het aan extra effecten voor de buurt oplevert.

De garantie is ongeveer € 2.500 per Feyenoord-supporter (correctie, per stoeltje). De gemeente Rotterdam moet dit opbrengen terwijl flink wat Feyenoord-supporters buiten de gemeente Rotterdam wonen. En dan zijn ook nog flink wat supporters tegen de plannen van HNS: liefst 20.000 supporters hebben de petitie van Reddekuip getekend.

Volgens mij vereisen deze bovengenoemde, publieke doelen extra investeringen die nu niet zijn opgenomen in de investeringsplannen en kostenoverzichten, voordat de effecten worden bereikt. Ook is niet duidelijk waardoor deze effecten precies worden veroorzaakt. Kortom, wat het kost en wat het oplevert is onduidelijk. En kunnen die maatschappelijke doelen niet op een andere, goedkopere manier bereikt worden? Een maatschappelijke kosten-batenanalyse of een CPB-boordeling op basis van de stukken die ik kon zien zou zeker negatief uitpakken.

Uit de brief van de UEFA over HNS blijkt dat HNS de beste manier is om aan de eisen van de UEFA te voldoen. Blijft natuurlijk de vraag hoeveel je wilt investeren om eens in de paar jaar kans te maken op een UEFA-wedstrijd.

En wat doen we straks met de huidige Kuip?
In een document over HNS dat maar kort op internet heeft gestaan stond dat sloop een van de opties is voor de huidige Kuip. Dat document is snel weer verwijderd, omdat het gevoelig ligt. Tegelijkertijd is de vraag wat er met de Kuip gaat gebeuren weldegelijk relevant. In de huidige staat bewaren zal het niet worden, dan is het vooral een erg duur museum. Veel Rotterdammers zijn aan het gebouw gehecht, en willen dat het niet gesloopt wordt. Maar ook de financiële kant is relevant, wat levert herontwikkelen eigenlijk op? Zit daar een flinke opbrengst voor Feyenoord? Of kost renoveren nog een keer veel geld?

Hoe verder?
Alle stukken die tot nu toe zijn verschenen zijn lastig lees- en vergelijkbaar. Het is niet duidelijk hoe de gerenoveerde Kuip¹⁴ scoort ten opzichte van een goed beheerde Kuip (wat neem je als alternatief mee) en ten opzichte van HNS. Het CPB zou het er lastig mee hebben. Kan de gemeente het dan wel? Er liggen diverse documenten over verschillende aspecten van de investering in een nieuw stadion dan wel een fors gerenoveerde Kuip. Er ligt geen analyse van de baten voor de samenleving. Dat maakt dat een afweging nu voor een gemeenteraad vooral emotie is.

De gemeenteraad moet een besluit nemen of ze nu een van beide plannen steunt. Dat gaat vermoedelijk onder voorwaarden (de garanties worden af gegeven als er voldoende business seats zijn verkocht). En dan is er ook nog een staatssteundiscussie met Brussel te verwachten. Dus zelfs met een beslissing is de discussie voorlopig nog niet voorbij.

Uit de second opinions¹⁵ bleek dat HNS waarschijnlijk € 40 miljoen duurder wordt. Daar staat niet in hoe dat gefinancierd wordt (hoeft ook niet in een second opinion). Maar als dat uit de begroting gehaald kan worden, dan is de vraag hoe de gemeente gaat aantonen dat de steun (€ 160 miljoen garantstelling en € 35 miljoen grondaankoop) het minimaal noodzakelijke is, om niet in de problemen te komen met de staatssteunregels. En anders is de vraag hoe ze dit gat in de financiering gaan oplossen¹⁶.

En toch, ik weet uit de literatuur over investeringen in stadions dat nieuwe stadions vaak meer bezoekers aantrekken en meer geld opleveren en dat dat dus aantrekkelijk kan zijn. Of dat zo is hangt af van de afweging van deze extra opbrengsten tegen de investeringskosten. Merk op dat Bram Logger in De Groene Amsterdammer beschrijft dat voor de elf Nederlandse clubs die een nieuw stadion betrokken tussen 1994 en 2000 geen positief verband gevonden kan worden met het resultaat op het veld. Op basis van de nu openbare stukken is niet te zeggen dat de extra bezoekers, inkomsten en maatschappelijke baten (?) opwegen tegen de investeringskosten. Dus lijkt nu akkoord geven voor de investering/garantie mij erg riskant. Ik zou het met mijn eigen geld niet doen. Waarmee ik dus niet zeg dat iedere investering in nieuwbouw of renovatie slecht uitpakt.

Tot slot: een korte reflectie over deze bijdrage
Bij het schrijven van dit artikel merkte ik dat ik steeds meer over Het Nieuwe Stadion aan het schrijven was dan over de andere alternatieven waaronder het plan van Reddekuip. Deels lijkt HNS het meest zekere te zijn¹⁷ en dus is het logisch daarop te focussen. En deels is het plan van HNS het meest uitgewerkt. Daar zat als enige een professionele organisatie achter¹⁸ en is dus het meest over geschreven. Tegelijkertijd geeft dit ook goed weer hoe de discussie daardoor vooral gaat over een van de twee of meer opties, in plaats dat alle opties van de Feyenoord-familie en de gemeente Rotterdam goed tegen elkaar afgewogen worden.

Noten:
1. Consortium VolkerWessels, Feyenoord, Stadion Feijenoord en Sportclub Feijenoord (2013) Het Nieuwe Stadion Rotterdam.

2. Dat is een van de redenen dat in de second opinion van Movares de kostenschatting voor HNS is opgehoogd.

3. Red de Kuip (2013) Kuip 3.0. Hand in hand voor de modernisatie van de Kuip.

4. Doordat met een bestaand stadion als vertrekpunt wordt gewerkt, is het uiteindelijke resultaat anders. De UEFA schrijft in een brief aan de gemeente Rotterdam (gedateerd 4 juni 2013), dat HNS beter aan de UEFA-eisen voor stadions voldoet (zoals qua zichtlijnen) dan het plan van Reddekuip.nl. Dat is weer van belang voor de toewijzingen van internationale wedstrijden. Hoe belangrijk dat is, is een goede vraag. Stadions en steden vinden het leuk om Europese finales te hosten, maar de kans dat dit gebeurt, is klein (veel steden willen, en er zijn weinig finales te vergeven).

5. Omdat ik probeer de punten te benoemen waar het debat om gaat, of zou moeten of kunnen gaan, en bij ieder punt wil schetsen waarom het punt relevant is zonder daarbij volledig te willen zijn, verwijs ik niet naar alle relevante studies, zoals ook de second opinions van Hypercub, Movares en ICC, waar ik bij deze de lezer nog even op wil wijzen. Een makkelijke bron om veel stukken te vinden is de website van de gemeenteraad, daar staan er ruim vijftig, zie hier.

6. Zie bijvoorbeeld Bram Logger (12 juni 2013), De nieuwe Kuip is bijna rond. De magie van beton. De Groene Amsterdammer.

7. Algemeen Dagblad (3 juni 2013) 'De Kuip laat geld liggen'

8. Zie ook Tsjalle van der Burg (2013) Een analyse van de plannen voor Het Nieuwe Stadion van Feyenoord. Universiteit Twente.

9. = € 87 miljoen /(€ 240 miljoen + € 87 miljoen). Dus exclusief de € 35 miljoen grondaankopen die hierbij meestal niet worden meegeteld.

10. Zie hier.

11. Zie bijvoorbeeld Bram Logger (12 juni 2013) De nieuwe Kuip is bijna rond. De magie van beton. De Groene Amsterdammer.

12. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Nationaal referentiekader Steun aan betaald voetbal. Een wegwijzer en risicoanalyse betreffende steun aan betaald voetbal.

13. Een van de gevolgen waar Tjalle van der Burg op wijst is dat de gemeente door de constructie aardig wat risico loopt, maar geen zeggenschap heeft. Dat is een positie die je normaal tracht te vermijden.

14. Het voorstel van Reddekuip is nu zo gemaakt dat het aan dezelfde criteria (zoals qua capaciteit) als HNS voldoet. Een eigen optimalisatie kan dat plan aantrekkelijker maken. Bij het voorstel van Reddekuip is in ieder geval nog geen optimalisatie qua financiering toegepast. Hierdoor valt het voorstel van Reddekuip onnodig negatief uit in de vergelijking met HNS.

15. Zie bijvoorbeeld gemeente Rotterdam (2013) Samenvattende tabel met de belangrijkste kengetallen voor HNS en het voorstel van ReddeKuip, alsmede de belangrijkste conclusies van de second opinions (verkort weergegeven).

16. Uit de second opinion komt ook naar voren dat de oplossing van Reddekuip vermoedelijk € 70 miljoen duurder is dan oorspronkelijk begroot (€ 187 miljoen dus).

17. Zie bijvoorbeeld Bram Logger (12 juni 2013) De nieuwe Kuip is bijna rond. De magie van beton. De groene Amsterdammer.

18. Achter HNS zit de stadiondirectie, de directie van Feyenoord, en de directie van VolkerWessels. Waarbij deze organisaties met budget al een tijd bezig zijn met voorbereiding. Achter Reddekuip zitten professionele architecten, maar als geheel is de organisatie veel korter bezig, met veel kleinere budgetten en drijft in belangrijke mate op vrijwilligers.

Dr. Michiel de Nooij is senior onderzoeker sport en economie bij het kenniscentrum van het domein Economie en Management/HES (CAREM) van de Hogeschool van Amsterdam. Hij heeft onder andere onderzoek gedaan naar de maatschappelijke kosten en baten van het in Nederland organiseren van het WK voetbal en de Olympische Spelen. Hij blogt regelmatig over onderzoek en nieuwsberichten op het gebied van sport en economie, de laatste tijd regelmatig ook over de stadiondiscussie (http://sporteneconomie.blogspot.nl/).