door: Mark Schuls

Op vrijdag 9 februari 2018 beginnen de Olympische Winterspelen in het Zuid-Koreaanse Pyeongchang. De Nederlandse delegatie heeft in totaal acht olympische titels en 24 medailles te verdedigen. Langebaanschaatsster Ireen Wüst is met haar vijf medailles - waaronder twee gouden op de drie kilometer en ploegenachtervolging - de meest gelauwerde Nederlandse olympiër aller tijden. 

In de bovenstaande quote benadrukt zij het belang van het mentale aspect in topsport. In hetzelfde interview vertelt ze dat ze al van jongs af aan samenwerkt met een sportpsycholoog om zich op mentaal vlak te ontwikkelen. De weg naar de top, en zeker naar die van de Olympus, bestaat uit vele hobbels. Om deze obstakels te overwinnen hebben sporters mentale veerkracht nodig, en dat begint vaak al op jonge leeftijd. Hoe kunnen jonge sporttalenten ervoor zorgen dat ze goed uitgerust deze weg bewandelen?

Eigenschappen van toppers
Of een sporttalent de top haalt, hangt ook af van diverse psychologische eigenschappen en mentale vaardigheden, zo is recentelijk weer bevestigd door sportonderzoek. Vorig jaar publiceerde sportwetenschapper Issurin (2017) een review-artikel over wat jonge sporters nodig hebben om de top te halen. Naast een lichaamsbouw die past bij hun specifieke sport en het snel kunnen oppikken van technische vaardigheden, werden trainingsattitude, persoonlijkheidskenmerken die invloed hebben op de motivatie en het vroeg verwerven van mentale vaardigheden genoemd.

Uit de studies die in het overzichtsartikel zijn besproken, blijkt dat olympische sporters worden gekenmerkt door een uitzonderlijke trainingsattitude. Ze hebben een ijzersterke discipline, durven initiatieven te nemen en streven elke training naar de hoogste kwaliteit. Dit gaat uiteraard gepaard met persoonlijkheidseigenschappen die zorgen voor veel intrinsieke motivatie, doorzettingsvermogen, toewijding, vastberadenheid en creativiteit. Het mentale aspect gaat dus verder dan, om met de woorden van Wüst te spreken, 'wedstrijden winnen in het hoofd'. 

Voor continu hard trainen en het bereiken van een hoog niveau is de juiste mentaliteit van doorslaggevend belang. Daarnaast is doorzettingsvermogen wanneer er hobbels op de weg komen, essentieel. Of om met de woorden van een andere olympisch kampioene, Jorien ter Mors, te spreken: 'Vooruitkijken naar de eerstvolgende wedstrijd is de beste manier om een tegenslag te verwerken.'

Jong geleerd is oud gedaan
Olympische sporters blijken zich deze mentale vaardigheden eerder eigen te hebben gemaakt dan minder succesvolle generatiegenoten. Als voorbeelden worden mentale hardheid, emotionele stabiliteit, zelfregulatievaardigheden en wedstrijdfocus genoemd. Wanneer sporttalenten met allerlei uitdagingen en tegenslagen worden geconfronteerd (Collins, Macnamara en McCarthy, 2016) leren ze hiermee om te gaan en ontwikkelen ze de bijbehorende mentale vaardigheden. 

Veel uitdagingen horen bij de ontwikkeling tot topsporter, zoals de stap maken naar een hogere leeftijdsklasse, de wedstrijddruk bij grote wedstrijden of fysieke tegenslagen en blessures. Geconfronteerd worden met tegenslagen is echter niet afdoende voor het versterken van de mentale vaardigheden; het is belangrijker hoe een talent leert omgaan met deze uitdagingen. 

Een taak voor ouders en coach
Aan sportcoaches, ouders van jonge talenten en sportpsychologen is het de taak om talenten te voorzien van bagage, waarmee ze tegenslagen kunnen interpreteren als positieve groeimogelijkheden. Denk bijvoorbeeld aan goede doelen leren stellen, het kunnen reflecteren op prestaties, en in staat zijn om wedstrijdspanning te reguleren.

Hoewel het belang van het mentale aspect bij jonge sporttalenten duidelijk uit sportonderzoek naar voren komt, en waarschijnlijk alle sportcoaches dit zullen beamen, wordt er nog niet binnen elk talentontwikkelingsprogramma structureel aandacht aan mentale vaardigheden besteed. In de praktijk zie je daarom vaak dat jonge sporters of hun ouders, soms op advies van de coach, beslissen om een-op-een met een sportpsycholoog te werken. Hier is vaak een concrete aanleiding voor, bijvoorbeeld wanneer de prestaties van de sporter achterblijven door wedstrijdspanning. Een intensief traject zorgt ervoor dat het sporttalent mentale vaardigheden ontwikkelt, waar hij of zij de rest van de carrière nog profijt van heeft. 

Ook op latere leeftijd gaan topsporters soms bij een sportpsycholoog ten rade. Zo vertelde schaatser Ronald Mulder, nadat hij zich op het Olympisch Kwalificatie Toernooi had geplaatst voor de 500 meter, dat hij een jaar eerder op eigen initiatief met mentale training is begonnen. In een interview met Nu.nl zei hij:  'Zeker op de 500 meter gaat het om honderdsten. Ik wil alles aangrijpen om in februari de beste te zijn op de Spelen, dus ik dacht anderhalf jaar geleden: het mag in ieder geval niet aan het mentale gedeelte liggen als dat me niet lukt.'

Mentale training voor talenten
De een-op-een coaching met een sportpsycholoog mag dan een effectieve manier zijn om mentale vaardigheden te verbeteren, het is niet de meest efficiënte voor een talentontwikkelingsprogramma. Daarnaast krijgen jonge sporters die geen concrete aanleiding hebben om een sportpsycholoog te consulteren deze nuttige mentale vaardigheden misschien niet op jonge leeftijd aangereikt. Steeds meer sportbonden integreren daarom een ‘leerlijn prestatiegedrag’ voor hun talenten waarbij structureel mentale vaardigheden worden aangeleerd. 

Een essentieel aspect daarin is dat de coach door een ervaren sportpsycholoog wordt betrokken bij de mentale training van de sporters. Dit vergroot namelijk het effect van de training (Brown & Fletcher, 2017). Coaches worden overigens bij voorkeur ook bij een-op-een begeleiding van een sportpsycholoog betrokken, hoewel de ethische richtlijnen en het beroepsgeheim van de sportpsycholoog natuurlijk niet uit het oog worden verloren.

Online mentale training voor jonge sporters
Een nieuwe ontwikkeling is het aanbieden van mentale training via online modules. Speciaal voor jonge sporters is de training ‘Top in je Kop’ ontwikkeld. Het achterliggende idee is om mentale training voor alle jonge sporters toegankelijk en laagdrempelig te maken. In negen stappen krijgen jonge sporters meer inzicht in hun mentale kwaliteiten en leren ze vaardigheden die waardevol zijn tijdens hun weg naar de top. Zo leren de talenten om slimmer te trainen en een topprestatie te leveren bij de belangrijkste wedstrijden. 

Jonge sporters kunnen zelfstandig de training achter de computer of op hun tablet doorlopen, iets wat zeker de huidige generatie aanspreekt. Daarnaast kan de coach ook een account krijgen, om zo de voortgang van zijn pupil te monitoren en eventueel zelf aan te sluiten in de dagelijkse online-trainingen. Er kan ook een mix ontstaan van online- en offline-oefeningen, op advies van de coach en/of de sportpsycholoog.

De weg naar Pyeongchang
Of alle sporters die de komende maanden in Pyeongchang zullen schitteren mentale training hebben gevolgd, is niet bekend. Duidelijk is in elk geval dat ze allemaal hun eigen, hobbelige weg hebben gevolgd om er te komen. Misschien is het meest bijzondere voorbeeld de in Amsterdam opgegroeide Ghanees Akwasi Frimpong. Na mislukte pogingen om zich te kwalificeren als sprinter (atletiek) voor de Olympische Spelen van 2012 en als bobsleeër in 2014, mag hij nu zijn land vertegenwoordigen op de skeletonslee: 'Ik heb hier vijftien jaar heel hard voor gewerkt. Met doorzettingsvermogen kun je ver komen.' En zo is het, in dit geval zelfs tot olympisch niveau.

Bronnen:

• Brown, D. J. & Fletcher, D. (2017) Effects of psychological and psychosocial interventions on sport performance: a meta-analysis. Sports Medicine, 47(1), 77-99.
• Collins, D.J., Macnamara, A., & McCarthy, N. (2016) Putting the Bumps in the Rocky Road: Optimizing the Pathway to Excellence. Frontiers in Psychology, 7, 1482.
• Issurin, V.B. (2017) Evidence-Based Prerequisites and Precursors of Athletic Talent: A Review. Sports Medicine, 47, 1993-2010.
• Wüst, I. (16 december 2016) Niet cool, wel enorm nuttig. De Telegraaf

Drs. Mark Schuls werkt ruim tien jaar als SPORTPSYCHOLOOG VSPN® en sinds 2011 doet hij dat namens zijn eigen organisatie TipTop Sport. Hij is afgestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen als bewegingswetenschapper en psycholoog, specialisatie sport. Hij heeft ervaring opgedaan in ruim veertig takken van sport en heeft veel onderwijs verzorgd in de sportpsychologie. Zijn passie voor sport komt voort uit het zelf beoefenen van tafeltennis op landelijk niveau en het trainen van talenten in die sport. Hij werkt veel met jonge sporttalenten en biedt mentale training aan in de vorm van een-op-een coaching, workshops en via de door hem ontwikkelde online training voor jonge sporters ‘Top in je Kop’ (www.topinjekop.nl). Kijk voor meer informatie of contactgegevens op www.tiptop-sport.nl.