door: Jan de Leeuw & Mark van den Heuvel
Recent werd bekend dat het gooien met kleurenpoeders bij sportevenementen - zoals bij de Color Runs - kan leiden tot gezondheidsklachten. Het nieuws kwam van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid (RIVM). Het gebruik van kleurpoeders wordt door deze organisatie vanuit een gezondheidskundig oogpunt afgeraden. Klaas Rohde, organisator van The Color Run Nederland, gaf aan zich niet te herkennen in de bevindingen van het RIVM en zag geen aanleiding het beleid van zijn bedrijf te wijzigen (Speksnijder en Van Raalte, 2017). Deze kwestie roept de vraag op hoe het zit met verantwoordelijkheid bij de organisatie van sportevenementen.
Soms gebeuren er ongelukken bij sportevenementen. Zo lieten twee mensen het leven bij de Nijmeegse Wandelvierdaage in 2006. De enorme hitte (33,4 graden) en een lang vlak stuk weg zonder schaduw, aan het einde van het parcours, eiste haar tol. In 1985 kwamen 39 mensen om het leven in het Heijzelstadion in Brussel, bij de finale van de Europacup 1 tussen Juventus en Liverpool. Voor aanvang van de wedstrijd bestormden Liverpoolfans het neutrale vak waar Italiaanse supporters zaten. Bij de Dam tot Damloop in 1999 deden er skaters mee aan het loopevenement. Door een ongeluk in de IJtunnel raakten 44 skaters gewond.
Ook bij niet-sportevenementen gaat het af en toe mis. In 2007 kwamen twee medewerksters van het Kruidvat om het leven, toen een vlot omsloeg bij een stuw in de rivier ‘De Berkel’. Andere voorbeelden zijn de Loveparade in 2011 in het West-Duitse Duisburg, het festival Pukkelpop in Belgische Hasselt in hetzelfde jaar en het drama met de monstertruck in Haaksbergen in 2014, waar drie mensen om het leven kwamen.
"Wat wordt bedoeld met dat begrip ‘verantwoordelijkheid’? Het begrip heeft meerdere betekenissen"
Verantwoordelijkheid van de organisatie
Vaak wordt bij calamiteiten verwezen naar de verantwoordelijkheid van de organiserende instantie. Maar wat wordt bedoeld met dat begrip ‘verantwoordelijkheid’? Het begrip heeft meerdere betekenissen (Bovens, 1990 & Buiter-Hamel, 1997).
Als we kijken naar de samenstelling van het woord (etymologie) dan heeft het begrip te maken heeft met ‘antwoord geven’, in de zin van rekenschap geven. De organisator van een sportevent geeft een rechtvaardiging voor haar gedrag. Het sportevent moet zich verantwoorden tegenover anderen, bijvoorbeeld deelnemers, familie en vrienden van deelnemers, omwonenden, leden, aandeelhouders, sponsoren, de (lokale) samenleving en milieugroepen. Dit type van verantwoordelijkheid is altijd achteraf. Een organisatie kan er op inspelen door vooraf bijvoorbeeld een vergunning aan te vragen bij de gemeente in verband met mogelijke hinder voor omwonenden bij een sportevenement.
De organisatoren van de Vierdaagse van Nijmegen in 2006 moesten zich verantwoorden ten opzichte van nabestaanden van de overleden deelnemers, overige deelnemers, publiek, gemeente Nijmegen en de media. Daarbij speelden twee zaken een rol. Ten eerste het gegeven dat de uitvoerend marsleider tevens lid van het bestuur was. Ten tweede dat de organisatie niet had samengewerkt met een professioneel meteorologisch instituut, terwijl dat misschien wel gewenst was geweest gezien de belangen die op het spel stonden (De Leeuw, 2013).
"Van een organisator van een sportevenement wordt verwacht dat hij een veilig en gezond evenement organiseert. De organisatie heeft een zorgplicht"
Verantwoordelijkheid is ook een plicht
Een tweede manier waarop het begrip ‘verantwoordelijkheid’ wordt gebruikt, is als wij natuurlijke personen of organisaties bepaalde plichten of taken toekennen om voor iets of iemand te zorgen. Als het gaat om natuurlijke personen hebben deze taken en plichten te maken met de verschillende rollen in ons leven. Zo wordt van ouders verwacht dat zij goed zorgen voor hun kinderen. Een docent in het onderwijs hoort zijn colleges goed voor te bereiden.
Van een organisator van een sportevenement - bijvoorbeeld een hardloopevent - wordt verwacht dat hij een veilig en gezond evenement organiseert. De betrokken stakeholders verwachten dat van de organisatie. Men heeft een zorgplicht. Uitgangspunt is de ongelijkheid van partijen, waarbij de eventorganisator als de 'sterkere' partij wordt gezien. De deelnemers en toeschouwers zijn kwetsbaar en verdienen bescherming. Voor de organisator impliceert dit een aantal (morele) plichten. Zo heeft hij de plicht het aanbod zodanig te maken dat de veiligheid en de gezondheid niet in het geding komen. Een iets zwaardere morele claim is dat het event bijdraagt aan duurzaamheid en klimaatneutraal wordt ‘geproduceerd’. Dat laatste (een duurzaam sportevent) is bijvoorbeeld de ambitie van stichting ‘De Zevenheuvelenloop’.
Verantwoordelijkheid als deugd
Een derde invulling van het begrip verantwoordelijkheid is verantwoordelijkheid als deugd. Deugden zijn kwaliteiten die van een mens een goed mens maken (Bulhof, 1989). Eén van die kwaliteiten - en misschien wel de kérnkwaliteit - is verantwoordelijkheid, in dat geval dan een soort karaktereigenschap: het hoort bij je 'mens-zijn'.
"In een integere organisatiecultuur zijn doelbewust mechanismen ingebouwd die als vanzelfsprekend aspecten van verantwoordelijkheid generen"
Verantwoordelijkheid als deugd past vooral bij natuurlijke personen. Het past bij mensen, en wel in verschillende rollen. Passen we het begrip ‘deugd’ toe op een organisatie - bijvoorbeeld een eventorganisatie - dan komen we terecht bij de cultuur van de organisatie. Het gaat dan vooral om een integere organisatiecultuur. Dat is een cultuur waarbij de verantwoordelijkheid ten opzichte van stakeholders integraal is verankerd in waarden, normen, gedrag en bestuur van de organisatie.
In een integere organisatiecultuur zijn doelbewust mechanismen ingebouwd die als vanzelfsprekend aspecten van verantwoordelijkheid generen in het beleid van de organisatie. Dat kunnen mechanismen zijn als een gedagscode, het voorbeeldgedrag van het management, morele criteria bij werving en selectie van personeelsbeleid en sancties bij onverantwoordelijk handelen. Grote organisaties hebben soms ook een compliance-officer in dienst. Compliance wil zeggen dat een organisatie hoort te handelen conform de bestaande wetgeving en de interne regelgeving van een organisatie.
"Een integere organisatiecultuur heeft een ‘ingebouwde antenne’ voor rechten van stakeholders bij een sportevenement"
Tot slot
Welke invulling van het begrip verantwoordelijkheid is het meest geschikt met het oog op positieve bijdragen van een sportevenement aan de samenleving? Minder geschikt is verantwoordelijkheid als achteraf verantwoording afleggen. Omdat het onheil dan al geschied kan zijn. Daar komt bij: een organisator van een sportevenement hoeft er niet voor te kiezen. Immers de stakeholders en ook de pers vragen om verantwoording af te leggen, zeker als er slachtoffers zijn gevallen. Dan ontkom je er niet aan jezelf te verantwoorden. Daarnaast kan de organisatie ook juridisch aansprakelijk worden gesteld.
De beste invulling van verantwoordelijkheid is zorgen voor een integere organisatiecultuur. Een dergelijke cultuur werkt ‘preventief’. Een integere organisatiecultuur heeft een ‘ingebouwde antenne’ voor rechten van stakeholders bij een sportevenement. Zo wordt voorkomen dat rechten van stakeholders geschaad worden.
In een dergelijke integere organisatiecultuur kan ook de tweede invulling van verantwoordelijkheid tot haar recht komen. Namelijk het borgen van een aantal plichten ten overstaan van stakeholders, zoals de zorgplicht bij de organisatie van een evenement. Die borging kan plaatsvinden in de missie en visie van de organisatie of in een gedragscode.
Verder lezen:
- M. Bovens (1990), Verantwoordelijkheid en organisatie, W.E.J. Tjeenk Willink, Leiden.
- I. Bulhof (red.) (1989), Deugden in onze tijd, Ambo Baarn.
- J. Buiter-Hamel e.a. (1997), Ethiek basisboek, Wolters Noordhoff, Groningen.
- C. Hermans, e.a. (1997), Verantwoordelijk leren handelen, ABKO, Den Haag.
- P. Hover, B. Dijk, K. Breedveld, F. van Eekeren, H. Slender (2016), Creating social impact with sport events, Mulier Instituut en Utrecht University, Utrecht.
- P. Hover, B. Dijk, K. Breedveld, F. van Eekeren (2016), Integrity & sport events, Position Paper (en Management summary), Mulier Instituut en Utrecht University, Utrecht.
- J. de Leeuw (2013), Sportbusiness en ethiek, Damon, Budel.
- C. Speksnijder & J. van Raalte (2017), RIVM raadt gooien met ongezonde kleurenpoeder af, www.volkskrant.nl, 8 februari.
Jan de Leeuw is docent aan de opleidingen SPECO en Johan Cruyff Academy van Fontys Economische Hogeschool Tilburg en lid van de kenniskring van het lectoraat 'Sportbusiness' van deze hogeschool. Hij schreef meer dan honderd boeken waaronder De Sportwereld voor het HBO (2014) en Sportbusiness en ethiek (2013).
Mark van den Heuvel is lector Sportbusiness aan Fontys Economische Hogeschool Tilburg/SPECO. Hij was eerder jarenlang werkzaam voor het Mulier Instituut en als onderzoeker/ docent verbonden aan de vakgroep Vrijetijdwetenschappen van de Universiteit Tilburg.