door: Adri Broeke

In de loop van ons bestaan ontwikkelen we verschillende 'mindsets'. Op allerlei gebieden vormen ze een geheel van haast vanzelfsprekende opvattingen en overtuigingen. Het zijn geloofssystemen die ons zicht op de werkelijkheid beperken of verruimen. 'Zo zit het in elkaar, zo werkt het nu eenmaal en zo moet je het aanpakken'. Mindsets komen al op jonge leeftijd tot stand en zijn mede daardoor moeilijk te veranderen. Welke mindsets zijn nodig om op sportgebied betekenisvolle vooruitgang te blijven boeken?

Mindsets komen niet uit de lucht vallen. Hoe ze ontstaan en kunnen uitgroeien tot leidende overtuigingen beschrijft Coert Visser zeer toegankelijk in 'Kiezen voor progressie'. Visser gelooft in de vooruitgang. Met de nodige inspanning en een positieve kijk op (probleem)situaties kunnen we onszelf en de wereld om ons heen betekenisvol verbeteren. Zijn boodschap is optimistisch. Door ons te bevrijden van ongefundeerde en belemmerende ideeën is zowel op individueel als op samenlevingsniveau waardevolle progressie mogelijk. Betrouwbare en valide psychologische inzichten zijn daarbij onontbeerlijk.

Ingesleten breinpatronen
Zo leert de psychologie ons dat we de verschillende mindsets laag voor laag opbouwen. Subjectieve ervaringsgegevens - bijvoorbeeld over de effecten van ons eigen gedrag - en indirecte informatiebronnen zoals belangrijke anderen en media fungeren als de bouwstenen. Op basis van al deze waarnemingen construeren we zienswijzen en verklaringen over wat er in ons eigen leven en om ons heen gebeurt. Oeroude evolutionair ingesleten breinpatronen spelen eveneens een niet te verwaarlozen rol. 

Zo hechten we intuïtief (te) veel gewicht aan mogelijk gevaar en negatieve informatie. De 'voorzichtige' oermens had op grond daarvan immers een aanzienlijk grotere kans 
om te overleven. Vandaar dat velen ook nu nog de neiging bezitten om eventuele risico's uit de weg te gaan. Weer anderen kiezen in dit verband herhalend voor de bevestiging van hun oude, vertrouwde eigen denkbeelden. Dit soort 'ondoordachte' overtuigingen kunnen de werkelijkheid vertekenen en de persoonlijke ontwikkeling van mensen beperken.

Progressiegarantie bestaat niet
In de loop der geschiedenis heeft de mens al veel progressie geboekt op het gebied van wonen, welvaart, gezondheid, technologie en zeker ook op sportgebied. Progressiegarantie bestaat evenwel niet. Er is nog veel armoede, onveiligheid en ongelijkheid - ook op het gebied van sport - in grote delen van de wereld. 

Toch gaat het over grotere perioden bezien minder slecht dan zwartkijkers denken. Dankzij de inzet van vele miljoenen mensen staat de wereld er op veel fronten aanzienlijk beter voor dan ooit tevoren. Het bestaan van een toenemend deel van de wereldbevolking is veiliger, comfortabeler en gezonder dan vele jaren geleden. In de toekomst kan het hopelijk voor nieuwe generaties op allerlei gebied nog beter worden. De zogeheten collectieve mindset over de wereld en hoe we naar onszelf kijken dienen we dan wel (realistisch) af te stemmen op nieuwe vormen van betekenisvolle progressie. 

Het progressiesprincipe
Om te achterhalen wat de zelfremmende en zelfversterkende effecten zijn van progressie wordt een beroep gedaan op de cybernetica. Het vakgebied dat zich bezig houdt met positieve en negatieve feedbackmechanismen in systemen. Een feedbacklus waarbij oorzaak en gevolg elkaar versterken noemen we een spiraal. Neerwaartse spiralen leiden tot ongewenste effecten. Net als de snerpende, hoge toon die ontstaat door een microfoon te dicht bij een luidspreker te houden. Positieve, opwaartse spiralen kunnen eveneens langs verschillende wegen bewust in gang gezet worden. Voor het boeken van vooruitgang zijn ze van eminent belang. Succes veroorzaakt verder succes. Onderstaande figuur bevat twee essentiële opwaartse spiralen: de groeimindset en de autonome motivatie.

Al in de jaren negentig van de vorige eeuw ontwikkelde één van de bekendste hedendaagse psychologen Carol Dweck haar 'mindset over the mind'-theorie. Ze ontdekte bij haar onderzoek naar hoe mensen (kinderen) omgingen met tegenslag en fouten dat wat nu een 'fixed' en een 'growth' mindset heet. Mensen die geloven dat hun cognitieve capaciteiten vastliggen en door leren/oefenen nauwelijks te verbeteren zijn, beschikken over een statische, fixed mindset. Wanneer deze personen met moeilijke situaties geconfronteerd worden presteren ze ondermaats en geven ze hun pogingen relatief snel op. 

Mindsets vs. (motorisch) talent
Degenen met een groeimindset zijn wel overtuigd van de ontwikkelbaarheid van hun cognitieve vermogens. Via gerichte inspanning en leerstrategieën streven ze volhardend naar verbetering van hun kwaliteiten. Onder meer aan de hand van de sportloopbaan van natuurtalent Billy Beane - bekend van het boek/de film Moneyball - maakt Dweck duidelijk dat in de sport (cognitieve) mindsets minstens zo belangrijk zijn als het hebben van (motorisch) talent. 

Mensen die autonoom gemotiveerd zijn doen dingen vanwege interesse en plezier (=intrinsieke motivatie) of omdat ze het nuttig en belangrijk vinden (=geïnternaliseerde motivatie). Het geeft hun energie om zich ergens voor in te spannen en dit tevens met een zeker gemak vol te houden. Omdat ze er zelf voor kiezen, geven ze niet snel toe aan afleidingen van het doel en is er minder zelfbeheersing en wilskracht voor nodig om dat te bereiken. In een werkcontext bijvoorbeeld waarin medewerkers de ruimte krijgen om te doen wat past bij de eigen waarden zullen ze zich meer inspannen en leidt het tot meer betrokkenheid en betere resultaten. Ruimte bieden, keuzevrijheid bieden in de uitvoering en positieve feedback krijgen zijn psychologische basisbehoeften die het functioneren en welbevinden van mensen bevorderen.

Als sporter je groeimindset ontwikkelen
Schatplichtig aan het pionierswerk van Dweck schreven Bart Heuvingh en Marco van der Heide een niet al te dik en praktijkgericht boek over de groeimindset in de sport. Talent van morgen is vooral bedoeld voor de trainer/coach, maar ook sporters die op eigen kracht hun groeimindset willen stimuleren behoren tot de doelgroep. Een mindset is vanzelfsprekend niet direct zichtbaar. Aan de hand van daadwerkelijk vertoond gedrag dient de betreffende onderliggende overtuiging herkend en vastgelegd te worden. Een flink deel van het boek(je) gaat over het herkennen van voor een mindset typerende gedragskenmerken.

Iemand met een statische 'fixed' mindset blijft veelal in zijn/haar comfortzone; ziet kritiek als een persoonlijke aanval; ervaart veel stress in moeilijke situaties en heeft de neiging als het tegenzit gauw op te geven. Mensen met een dynamische groeimindset omzeilen niet wat ze nog niet onder de knie hebben; ze richten zich juist op het leren van gemaakte fouten; gaan met zelfvertrouwen nieuwe uitdagingen aan, blijven ontspannen ook als de druk toeneemt en vragen als iets nog niet lukt expliciet om verbeterpunten en advies.

Procesdoelen
In de trainingspraktijk dien je een groeimindset bevorderende leeromgeving te creëren. Werk daarbij met procesdoelen en richt je feedback niet op de aanleg of intelligentie van de persoon maar op zijn/haar al dan niet juiste aanpakgedrag. Kies ook wat vaker voor oefenvormen waarbij de opdracht simpel is, maar de juiste uitvoering daarentegen aanzienlijk moeilijker. 

Geef een kogelstoter bijvoorbeeld als opdracht om de kogel binnen een haalbare afstand precies in een vierkantje van dertig bij dertig centimeter te stoten. Observeer vervolgens welk (aanpak)gedrag vertoond wordt. Verzint de sporter excuses als het niet lukt? Geeft hij/zij de pogingen snel op? Kijkt hij/zij hoe anderen het aanpakken of wordt er om advies gevraagd? Dit soort observaties vormen dan het startpunt van procesgerichte feedback en/of diepgaander gesprekken over onderliggende overtuigingen.

Naast een theoretische onderbouwing van het stimuleren van een groeimindset, zijn door de auteurs veel praktijktips opgenomen. In de trant van: maak naast het geven van procesgerichte aanwijzingen en complimenten ook de maakbaarheid van het brein inzichtelijk tijdens de trainingen. Leg uit dat door dat gericht te oefenen de neurale verbindingen in ons brein sterker en sneller worden. Daardoor ga je beter presteren. 

Door je gedachten, gevoelens en gedrag bewust te beïnvloeden kun je je breinverrichtingen in de door jou gewenste (groei)richting bijsturen. Oefen dus vooral op waar het moeilijk voor je wordt. Fouten maken mag. Bedenk wel dat het bevorderen van een groeimindset meestal niet samen gaat met het ontwikkelen van een winnaarsmentaliteit. Voor het stimuleren van een op winnen gerichte mindset komt heel wat meer kijken. Goed gezien!

Naar een winning team mindset
Lector Frank Willems doet in samenwerking met het Instituut voor Sportstudies te Groningen al geruime tijd onderzoek naar het leren en presteren van High Performance Teams (H.P.T.). Bij professionele zeilploegen ontdekte hij dat ze over een 'afwijkend' leersysteem en dito mindset beschikten. Daardoor konden ze onder extreem zware en gevaarlijke omstandigheden op zee wonder boven wonder goed en gedisciplineerd blijven presteren. Eerder zagen we dat ons mensenbrein evolutionair bezien juist is getriggerd op het uit de weg gaan van risico's en gevaren. 

Een op elkaar ingespeeld HPT heeft daar geen last van. Integendeel. Ze draaien de boel om door zelf te kiezen voor en verlangen naar een risicovolle uitdaging. Op basis van een collectief commitment gaan ze die uitdaging vervolgens aan. Het uiteindelijke doel wordt vertaald in doelgerichte strategische acties, waarbij in de uitvoering daarvan ieder zijn/haar rol en verantwoordelijkheid kent en consequent neemt. Daarbij gaat het om een hoog onderling vertrouwen, een hoge handelingssnelheid en je louter richten op kwesties waar je daadwerkelijk invloed op kan uitoefenen. Coaching voegt slechts toe wat er aan veerkracht en afstemming mogelijk (nog) ontbreekt.

Dat met een mix van deze ingrediënten een winning team mindset ontwikkeld kan worden, hebben Sarina Wiegman en haar Oranje Leeuwinnen - onlangs op het EK 2017 voor vrouwen - dubbel en dwars bewezen. Met de treffende kop 'Eén team, één geloof, één Europese titel' doet Annemarie Postma daar in de Voetbal International van 09-08-2017 enthousiast verslag van. Kom maar op! 

Tijdens het toernooi leefden de spelers en de staf in hun eigen EK-bubbel. De hype op social media ging aan hen voorbij. Vanaf de eerste wedstrijd blaakte het vrouwenselectieteam van zelfvertrouwen. Steeds uitgaand van hun eigen kracht en zorgen dat de sterke punten van de één de zwakke punten van de ander opvingen. Het team en het publiek sloten elkaar wederzijds in de armen. De spelers bleven - ook bij een 1-0 achterstand in de finale - strijd leveren en waar mogelijk initiatiefrijk voetbal spelen. Mede dankzij hun winning team mindset schreven de Oranje-vrouwen voetbalgeschiedenis: WRKNPRGRSS!

Leestips:

• Visser, C. (2016). Kiezen voor progressie. Driebergen: Just-in-Time-Books.
• Heuving, B & M. van der Heide. (2017). Talent van morgen. Nieuwegein: Arko Sports Media.
• Willems, F. (2015). Team Performance Monitor. Groningen: Lectoraat Leiderschap en Social  Sourcing. 

Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: ‘Professioneel Sportmanagement Vernieuwen’. Zijn favoriete boek is: ‘De A.F.C.’ers’ van J.B. Schuil.