door: Adri Broeke
Stoïcijns filosoof en senator Seneca - de leermeester van de jonge Nero - haalde met zijn
'De brevitate vitae' (de kortheid van het leven) stevig uit. Mensen die klagen dat het leven te kort duurt verspillen meestal veel van hun tijd. Aan de zucht naar geld of het najagen van roem en eer bijvoorbeeld. Anderen verdoen hun vrije tijd met nutteloze activiteiten als (kijken naar) spel en sport. Hou daarmee op en stel dat wat echt van belang is niet uit tot morgen. Ga vandaag nog filosofie beoefenen en verdiep je in de grote denkers uit het verleden. Dan krijg je er letterlijk vele eeuwen bij!
Niet lang na het verschijnen van het kritische geschrift 'De brevitate vitae' werd Seneca door - inmiddels keizer - Nero beschuldigd van een complot tegen hem. Op grond hiervan dwong de kwaadaardige Romeinse vorst zijn oude leermeester tot het plegen van zelfmoord. De wijze en gewetensvolle filosoof werd een lang(er) leven niet gegund. Wie wel tegenwoordig?
"Het aantal 65-plussers is in ons land nog nooit zo groot geweest. De huidige Adam en Sarah hebben normaliter nog vele tientallen mooie jaren voor zich"
Beter ouder worden
Sinds jaar en dag wordt de menselijke levensloop afgebeeld als een trapgevel. Op de hoogste trede staat een trotse Adam of Sarah. Daarna gaat het bestaan bergafwaarts. Deze weergave van 'des Menschen op- en neergangh' is niet meer van deze tijd. De hedendaagse levenswandel ziet er in doorsnee gelukkig heel anders uit.
Steeds meer mensen bereiken tegenwoordig, naar eigen zeggen vaak in betrekkelijk goede gezondheid, de leeftijd van 80 jaar of hoger. Het aantal 65-plussers is in ons land nog nooit zo groot geweest. De huidige Adam en Sarah hebben normaliter nog vele tientallen mooie jaren voor zich.
De gemiddelde levensverwachting is de afgelopen decennia verdubbeld. De periode van 'de neergangh' duurt bovendien aanzienlijk korter. De kwaliteit en de duur van het verouderingsproces loopt nog altijd wel van persoon tot persoon sterk uiteen. Naast genetische aanleg en omgevingsfactoren spelen ook in onze moderne tijd leefgewoonten en een dosis geluk een doorslaggevende rol.
In 'Jong blijven en oud worden' reikt hoogleraar geriatrie Olde Rikkert nieuwe (wetenschappelijke) inzichten en (praktische) leeftips aan hoe je op een speelse wijze met veroudering om kunt gaan. Na elk hoofdstukje geeft hij daartoe een inspirerende tip of aanwijzing. Vijftig in totaal. Het is de bedoeling dat je daar als lezer zelf een beperkt aantal spelregels van maakt. Daarmee kun je vervolgens het eigen verouderingsspel spelen.
Leeg ooievaarsnest
Het accent ligt in dit handboek op de tweede levenshelft die pas rond de vijftigste verjaardag begint. Aan de top van de moderne levenstrap zou tegenwoordig een leeg ooievaarsnest een beter passend symbool zijn. In onze levensloop vormt deze fase veelal de start van een langdurige periode van allerlei biologische en sociale veranderingen.
"Vrijwel iedereen moet het eigen verouderingsspel op een gegeven moment verder spelen met kleinere of grotere handicaps"
De effecten hiervan op wonen, werk, vrije tijd, welzijn en gezondheid zijn bepaald niet gering. Levensgebeurtenissen als bijvoorbeeld het krijgen van het eerste kleinkind of het overlijden van ouders zijn van grote betekenis. Toch pakken deze ingrijpende veranderingen bij de meeste mannen en vrouwen meestal goed uit en neemt het subjectief ervaren welbevinden toe. Vandaar tip nummer 14: 'Zet na je Abraham-, Sarah- of (lege)nestfeest bij iedere trede die je afdaalt een alternatieve stap omhoog!' Als daaruit af te leiden spelregel kan onder meer gelden: 'Ik ga alsnog een nieuwe filosofie? studie beginnen' of 'Ik neem me voor ieder jaar minstens twee (kunstzinnige) stedenreizen te boeken'. Die Seneca was zo gek nog niet...
Ongeluk in slow motion
Ouder worden is een ongeluk in 'slow motion'. Vrijwel iedereen moet het eigen verouderingsspel op een gegeven moment verder spelen met kleinere of grotere handicaps. De kalenderleeftijd vervult daarbij als zodanig geen hoofdrol. De oorzakelijke relatie tussen oudere leeftijd en klachten of beperkingen is veel complexer. In al onze lichaamscellen en organen ontstaan verschillende vormen van schade bij het ouder worden. Die opeenhoping van schadelast kan in principe niet gecompenseerd of gerepareerd worden. Het zit evolutionair namelijk ingebakken in de vorm van leven waarmee wij het moeten doen. Wel kan de ene persoon meer schade opruimen en verdragen dan een ander.
Een gunstige genetische toerusting, de hoeveelheid veerkracht en een hogere pijngrens bijvoorbeeld zorgen voor grote verschillen tussen ouder wordende mensen. De toenemende biologische en fysiologische schadelast veroorzaakt in meer of mindere mate allerlei chronische aandoeningen en mettertijd eveneens de uiterlijke kenmerken van veroudering. Gelukkig kunnen combinaties van geneesmiddelen, beweging en calorierestrictie het onvermijdelijke verouderingsproces indien gewenst enigszins vertragen. 'For ever young' zit er evenwel voor niemand in.
"Ga met getrapt pensioen, gooi die diëten overboord, blijf - ook seksueel - lekker actief en last but not least: neem een hond"
Het wereldrecord langste-leven staat nog altijd op 122,5 jaar en zal op den duur slechts langzaam worden gebroken. Tip nummer 23: 'Je pakt je zorgen aan en blijft er niet over piekeren. Ze zijn nergens goed voor, behalve misschien voor meer grijze haren en versnelde kaalheid'. Ga met getrapt pensioen, gooi die diëten overboord, blijf - ook seksueel - lekker actief en last but not least: neem een hond. Zoals de filosoof Kierkegaard (1813-1855) ooit zei: 'Het leven kan alleen achterwaarts worden begrepen, maar het moet voorwaarts worden geleefd'.
Op eigen kracht een gezonde leefstijl aanmeten?
Naarmate ons levensverhaal vordert neemt door oplopende cel- en orgaanschade onze kwetsbaarheid toe. Deze fase van de toenemende kwetsbaarheid en de afnemende veerkracht is nog tamelijk onontgonnen terrein in de ouderengeneeskunde. Monodisciplinaire benaderingen en verklaringen op grond van statistische gemiddelden schieten hierbij schromelijk tekort. Het met vermindering van spierkracht, lichaamsgewicht, cognitief reservevermogen en mobiele actieradius gepaard gaande kwetsbaarheidsyndroom wordt ten onrechte aan veroudering toegeschreven.
Veroudering is sowieso niet iets dat te genezen is. Het is de kostbare vrucht van miljoenen jaren evolutie. Juist iets om naar uit te zien en om naar hartenlust mee te spelen. Tip nummer 50: 'Wordt gewoon oud en speel die rol met verve'.
Chronische aandoeningen die weliswaar nauw samenhangen met ouder worden, kunnen zeer zeker met een op alle fronten - fysiek, sociaal en mentaal - gezonde leefstijl een flink stuk teruggebracht worden. Arts en atleet Tom Wiggers beschouwt dit zelfs als zijn missie: mensen leren gezonder te leven. Met 'Doe het zelf gezond' is het de bedoeling daartoe in de vorm van een praktische bruikbare leidraad een belangrijke aanzet te geven.
"Dokter Wiggers verbaast zich erover dat tijdens zijn artsopleiding zo weinig aandacht is geschonken aan gezondheidspreventie en leefstijlverandering"
Met het ombuigen van de bij velen - merendeels laag opgeleide burgers - voorkomende ziekmakende leefstijl kan alleen al in ons land minstens 30 miljard bespaard worden volgens dokter Wiggers. Hij verbaast zich erover dat tijdens zijn artsopleiding zo weinig aandacht is geschonken aan gezondheidspreventie en leefstijlverandering. Zijn eerste boekwerk is dan ook grotendeels het resultaat van een op eigen kracht uitgevoerde intensieve 'zelfstudie'.
BRAVO-leefstijl
Dat is goed te merken. Inhoudelijk voegt deze leidraad nagenoeg niets toe aan de al bestaande richtlijnen op de inmiddels overbekende BRAVO-leefstijlthema's. Het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB) bijvoorbeeld hamert al jaren op voldoende Bewegen, niet Roken, weinig Alcohol, gezonde Voeding en genoeg Ontspanning. In een wat houterige schrijfstijl voert arts en atleet 'Dokter Tom' de her en der reeds uitgekauwde voorschriften en gezonde leefstijladviezen nog maar eens op als mosterd na de maaltijd.
In de verschillende hoofdstukken komen in willekeurige volgorde allerlei met name 'biomedische' onderwerpen aan de orde. Variërend van de griepprik, zwangerschap en verantwoorde blootstelling aan zonlicht tot lijsten met de waarde van voedingsmiddelen en vele pagina's screeningsvragen aangaande psychische depressies. Over de hele linie zijn de teksten rommelig vormgegeven met als absoluut dieptepunt het laatste deel over het zelfverzonnen? stappenplan aangaande de gewenste gedragsverandering. Ruim twintig pagina's stappenplan staan kriskras door elkaar. Blijkbaar foutief ingebonden. Uitermate pijnlijk. De vastberaden jonge dokter eindigt zijn missieverhaal met: 'Laat dit een startpunt zijn om uzelf, uw omgeving en ons land een stuk gezonder te maken!' Ik denk het niet... Tom. Daar komt meer voor kijken dan wishful thinking.
"Het lukt velen niet om een gezonde leefstijl aan te meten. Ondanks alle voorlichting, richtlijnen, leefstijlinterventies en een regen aan gezondheidsboeken en tijdschriften"
Laat de omgeving het werk doen
De meeste mensen weten heus wel wat minder goed of zelfs slecht is voor hun gezondheid. Toch lukt het velen niet om een gezonde leefstijl aan te meten. Ondanks alle voorlichting, richtlijnen, leefstijlinterventies en een regen aan gezondheidsboeken en tijdschriften lijden grote groepen in toenemende mate aan leefstijlgerelateerde chronische aandoeningen als hart- en vaatziekten en diabetes 2.
De verouderingswetenschappers Rudi Westendorp en David van Bodegom zijn ervan overtuigd dat dit hoe dan ook aan de hedendaagse (leef)omgeving ligt. Die omgeving dicteert veel van onze slechte en goede leefgewoontes. De kernboodschap van 'Oud worden in de praktijk' is dan ook klip en klaar: laat de omgeving het werk doen!
Op het werk, op school, in kantines, in de openbare ruimte maar ook thuis: zorg voor kleine aanpassingen van die omgevingen waardoor je onbewust de gezonde keuzes maak. Van kleinere borden eten bijvoorbeeld zorgt er voor dat mensen minder calorieën tot zich nemen. Dit zonder dat ze het zelf in de gaten hebben. De grootte van de porties bepaalt namelijk hoeveel wij eten. Wij kiezen minder bewust dan we denken of zouden willen. Het roer moet zo snel mogelijk om bij individuen, instellingen, overheden en bedrijven. Chronisch ziekmakende omgevingen dienen te verdwijnen en ingeruild te worden voor gezonde leefstijl bevorderende contexten.
Sturing keuzegedrag
Niet alleen fysieke omgevingsfactoren (kleine porties, werkplekken waar staand gewerkt/vergaderd kan worden, gezonde producten op ooghoogte plaatsen, brede en veilige wandel- en fietsroutes voor woon-werkverkeer), ook de sociale omgeving stuurt onbewust ons keuzegedrag. Veel studies laten tevens duidelijk zien dat overgewicht vaak 'besmettelijk' is. Dikke vrienden maken je dik. Menigeen leert onder groepsdruk roken en/of alcohol drinken. Natuurlijk we hebben een vrije wil, maar veel van onze alledaagse routines worden nu eenmaal sterk beïnvloed door sociale en fysieke prikkels in onze directe omgeving.
"Kleine omgevingsaanpassingen verbeteren onbewust de iedere dag terugkerende routines aangaande eten, bewegen en ontspannen"
De beide mannen van de Leyden Academy on Vitality and Ageing vinden het prima dat mensen op eigen kracht bewust gezonde keuzes proberen maken. Wel stellen ze in hun -met als bonus een de kern van hun boodschap weergevende poster - speels en lekker vlot geschreven boek voor om te stoppen met 'gebieden en verbieden' ten aanzien van leefstijlpreventie. Kleine omgevingsaanpassingen verbeteren onbewust de iedere dag terugkerende routines aangaande eten, bewegen en ontspannen met meer resultaat. Zeker op de langere termijn zullen dit soort kleine verbeteringen een groot positief effect teweeg brengen. Ze zijn eveneens van mening dat gezond ouder worden (=healthy ageing) eigenlijk een tegenstrijdigheid is. Functieverlies en schade aan cellen en organen zijn nu eenmaal inherent aan verouderen. Zelf hanteren ze liever het vitaliteitsconcept.
Vitaliteit is afgezet langs de verticale as. Het behelst het al dan niet aanwezig zijn van bij de levenssituatie passende ambitie, weerbaarheid en betrokkenheid van mensen. Heeft de betrokkene er nog zin in of gaat-ie bij de pakken neerzitten? Het gaat daarbij om de in termen van gevoel verwoordde 'self rated life-satisfaction'. Langs de horizontale as gaat het om het in medische termen te beschrijven functieverlies. Ondanks toenemende problemen en tekorten geven veel mensen langs de verticale as hun leven vaak een opvallend hoog cijfer. Fysieke en mentale functies zijn voor menigeen 'slechts' hulpmiddelen om persoonlijke zingeving en ambities te realiseren. De betreffende persoon zelf is de enige die kan bepalen wat een waardevol leven is, aldus de Leyden academici. Met onder meer onze paralympische sporters voor ogen hebben ze ook buiten het ouderendomein op dit punt het grootste gelijk van de wereld.
Leren van vroeger
In de negentiende eeuw ontdekten hygiënisten dat allerlei toenmalig dodelijke ziektes (cholera, tuberculose, pokken en dergelijke) door bacteriën en virussen verspreid werden. Door de aanleg van leidingen voor schoon drinkwater en riolen voor vervuild afvalwater steeg de levensverwachting en daalde de kindersterfte met sprongen.
"Net als bij het bestrijden van de vroegere epidemieën zouden we nu weer een soortgelijke radicale preventieve gezondheidsaanpak moeten ontwikkelen"
We kunnen van vroeger leren. Tegenwoordig kampen we met een epidemie van leefstijlgerelateerde ziektes. Net als bij het bestrijden van de vroegere epidemieën zouden we nu weer een soortgelijke radicale preventieve gezondheidsaanpak moeten ontwikkelen. Zo'n nieuwe aanpak weert geen virussen en bacteriën maar weert inactiviteit, te veel eten, roken en andere BRAVO-factoren uit onze omgeving. Het stimuleert daarenboven een vitale levenshouding waardoor zowel de kwaliteit als de lengte van het leven toenemen. Vitaal ouder worden in 'slow motion'. Wie verdient dit nu niet. Helemaal het einde!
Leestips
- Olde Rikkert, M. (2015). Jong blijven & oud worden. Amsterdam: Uitgeverij Thoeris
- Wiggers, T. (2015). Doe het zelf gezond. Haarlem: Wiggers Health
- Westendorp, R. & Bodegom D. van (2015). Oud worden in de praktijk. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas Contact
Adri Broeke (1946) verdiende de kost als bollenpeller, bakkersknecht, gymleraar, beroepsopleider, consultant, lector en als onderzoeker. Op 25 maart 2010 is hij gepromoveerd. De titel van zijn proefschrift: ‘Professioneel Sportmanagement Vernieuwen’. Zijn favoriete boek is: ‘De A.F.C.’ers’ van J.B. Schuil.